भावार्थरामायण अध्याय

भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एक्केचाळीसावा

भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एक्केचाळीसावा

सुलोचनेचा अग्निप्रवेश

॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥

रणीं मारोनि इंद्रजित । सौ‍मित्र झाला विजयान्वित ।
तेणें सुखावला रघुनाथ । सुग्रीवयुक्त स्वानंदे ॥ १ ॥
हटी नष्टी कोटिकपटी । येणें इंद्रजित दुर्धर सृष्टीं ।
तो मारितां शस्त्रवृष्टीं । सुखानुकोटी सर्वांसी ॥ २ ॥
सुखी झाले नरवानर । सुखी झाले ऋषीश्वर ।
दैत्य दानव सुरवर । सुखी समग्र सौ‍मित्रें ॥ ३ ॥

इंद्रजिताची पत्‍नी ध्यानस्थ असता इंद्रजिताचा भुजदंडपात :

येरीकडे लंकेमाझारी । इंद्रजिताची भुजा थोरी ।
पडली सुलोचनामंदिरीं । खड्गधारी सायुध ॥४ ॥
सुलोचना निजमंदिरीं । शिवस्वरुप आणोनि अंतरी ।
शिवस्मरणीं निरंतरीं । ध्यान करीत शिवाचें न् ॥ ५ ॥
जवळी असतां सखिया बहुत । शिवपूजा करीत अद्‍भुत ।
तंव अंगणीं पडुनी अकस्मात । ध्वनि होय भुजदंडाचा ॥ ६ ॥
ऐकोनियां तो ध्वनी । सुलोचना गजबजली मनीं ।
सवें सखिया घेऊनी । पाहे अंगणी निजदृष्टीं ॥ ७ ॥
सख्या म्हणती सुलोचने । स्वर्गी देवांदैत्यांशीं दारुण ।
युद्ध होत आहे जाण । भुजा तेथून पडियेली ॥ ८ ॥
ऐसा संवाद करितां जाणा । घाबरेपणें सुलोचना ।
जवळी येवोनियां नयनां । पतिहस्त जाणा ओळखिला ॥ ९ ॥
देखोनि इंद्रजिताचा कर । सुलोचना भूमीं घालीं शरीर ।
हृदयीं कवळोनियां सत्वर । विचार साचार पूसत ॥ १० ॥
म्हणे भुजे मायबहिणी । मूळ आलिस मज साजणी ।
पति इंद्रजित रणांगणीं । केंवी सोडूनी आलीस ॥ ११ ॥
अभ्यंग मार्जन उद्वर्तन । करोनियां नीराजन ।
स्वयें घालोनि लोटांगण । पुसे आपण भुजेसी ॥ १२ ॥
निकुंभिले गेलियापाठीं । काय वर्तलें रणसंकटीं ।
तूं आलीस कासयासाठीं । ते गुह्य गोष्टी मज सांगें ॥ १३ ॥
मजपासून इंद्रजित । युद्धा गेलिया वृत्तांत ।
काय झाला तो साद्यंत । मज यथार्थ सांगावा ॥ १४ ॥
आम्ही तुम्ही वो साजणी । दोघी जणी एकांगबहिणी ।
काय वर्तलें रणांगणीं । समूळ कहाणी मज सांगें ॥ १५ ॥
जरी मी असेन सत्यव्रत । पतिव्रता सुनिश्चित ।
तरी त्वां तेथींचा वृत्तांत । मज साद्यंत सांगावा ॥ १६ ॥
तंव ते अचेतन भुजा । चेतना नाहीं तेथें सहजा ।
येरींने स्मरला कैलासराजा । शरण तुज मी स्वामिया ॥ १७ ॥

सुलोचनेच्या प्रार्थनेने इंद्रजिताच्या भुजदंडामध्ये शिवशक्तीचा प्रवेश :

पतिभुजा अंगणी आली । चेतनाविरहित पडली ।
आत्मशक्ति चेतवूनि वहिली । सजीव केली पाहिजे ॥ १८ ॥
म्हणोनियां शिवालागीं । स्तुति करितां तये प्रसंगी ।
शिव दयाळु भक्तांलागीं । आज्ञा करी इंद्रातें ॥ १९ ॥
म्हणे भुजांतरी प्रवेशोन । इंद्रजिताचे समरवर्तमान ।
समूळ करावें कथन । येथें अनमान न करावा ॥ २० ॥
होतां शिवाचे आज्ञापन । भुजांतरीं इंद्र जाण ।
प्रविष्ट होवोनि आपण । करी सचेतन भुजेसी ॥ २१ ॥
ऐकतां सुलोचनेचे वचन । आलें भुजेसी स्फुरन ।
संज्ञा दावूनियां खूण । मागे साधन लेखनाचें ॥ २२ ॥
तंव तिणें भूमिकेवरी । दऊत लेखणी झडकरी ।
आणोनि ठेवली निर्धारी । लिहून सत्वरीं मागितलें ॥ २३ ॥

भुजेने सर्व वृतांत लिहिला :

पाचबद्ध भूमिकेवरी । दऊत लेखणी घेऊन करीं ।
ओळी लिहिल्या व्यक्ताक्षरीं । अर्थकुसरीविन्यासें ॥ २४ ॥
तंव ते भूमि पाचबद्ध । अक्षरें उमटलीं शुद्ध ।
तीं सुलोचना वाची सुबद्ध । अर्थ विविध जाणूनी ॥ २५ ॥
पतिव्रते सुलोचने । तुज विचारोनि गेलिया जाण ।
लाहोनि रावणाचें आज्ञापन । युद्ध दारुण मग केलें ॥ २६ ॥
जिंकोनियां वानरगण । निकुंभिलेसीं जावोनि जाण ।
होमासी आरंभ करुन । अग्नि सुप्रसन्न म्यां केला ॥ २७ ॥
प्रसन्न झालिया वन्ही । रथ प्रकटला प्रत्यक्ष दहनीं ।
चार अंगुळे चाकें राहोनी । साठा नयनीं देखिला ॥ २८ ॥
रथ होतांचि प्रकट । युद्ध करीन मी अचाट ।
ऐसा संकल्पाचा लोट । होतां अदृष्ट निष्कल ॥ २९ ॥
तंव घेऊन वानरभार । बिभीषण आणि हनुमान वीर ।
सवें घेऊनि सौ‍मित्र । घाला सत्वर घातला ॥ ३० ॥
घेवोनियां प्रचंड शिळा । हनुमान होऊनि उतावेळ ।
रथावरी घालितां गोळांगुळा । रथ झाला भूमिगत ॥ ३१ ॥
मज करीं धरोनियां जाण । अंगदें आंसुडितां आपण ।
नेत्र उघडोनि पाहतं जाण । तंव वानरगण देखिले ॥ ३२ ॥
मग सावध होवोनियां । सारथियें रथ आणोनियां ।
रथारोहण करोनियां । युद्ध त्यांसवां मांडिलें ॥ ३३ ॥
लक्ष्मण वीर जगजेठी । प्रवेशोनि यज्ञवाटीं ।
युद्धा येतां कडकडाटीं । देखिला दृष्टीं म्यां मेघनादें ॥ ३४ ॥
त्यासीं छळ करोनि कपटीं । गेलों मेघांचिये पृष्ठीं ।
हनुमंतानें उठाउठीं । आणिला नेहटीं सौ‍मित्र ॥ ३५ ॥
लक्ष्मणें आणि आम्हीं । युद्ध मांडिलें रणभूमीं ।
लक्ष्मणें बाणाक्रमीं । शरीर रणभूमीं पाडिलें ॥ ३६ ॥
लक्ष्मणें विंधोनि सत्वरी । उभय भुजा छेदिल्या शरीं ।
एक पडली धरेवरी । लंकेमाझारीं दुसरी ॥ ३७ ॥
घालितां श्रीरामाची शपथ । तेणें बाणासीं बळ अत्यंत ।
इंद्रजिताचा शिरःपात । केला निश्चित सौ‍मित्रें ॥ ३८ ॥
एक भुजादंड् उडाला । तो तुजकारणें मूळ धाडिला ।
शिर रामचंद्रनमनाला । गेलें तुजला कळावें ॥ ३९ ॥
धड पडिलें निकुंभिळेसीं । शिर नेलें रामचंद्रापासीं ।
आतां आपल्या सतीत्वासी । प्रकट जनांसी दाखवीं ॥ ४० ॥
सतीत्व असेल संपूर्ण । तरी अवलोकावा लक्ष्मण ।
वंदूनि श्रीरामाचे चरण । शिर आपण मागावें ॥ ४१ ॥
मी प्राण अर्पूनि लक्ष्मणा । भवसमुद्रपार झालों जाणा ।
तुझी मार्गप्रतीक्षा सुलोचना । करितों जाण वेगें येईं ॥ ४२ ॥

वृत्तांत वाचून सुलोचनेचा विलाप :

ऐशा पाचबद्ध भूमीवरी । वाचिल्या अक्षरांच्या हारी ।
तेणें सुलोचना सुंदरी । अंग धरेवरी टाकित ॥ ४३ ॥
इंद्रजिता तुजविण । मज दाही दिशा झाल्या शून्य ।
कवणा देऊं आलिंगन । शुभ वचन कोणा बोलूं ॥ ४४ ॥
मजवांचून तुजला । क्षण वोयोग न वचे साहिला ।
तो तूं आज टाकून मजला । सायुज्यपदाला जाऊं पाहसी ॥ ४५ ॥
तुजवीण मी अनाथ । शिरी नाहीं मज नाथ ।
आतां काय हे जीवित । येईन त्वरित तुजपासीं ॥ ४६ ॥
पुच्छ तुटल्या सापसरळी । कीं जळावेगळी मासोळी ।
तेंवी सुलोचना तळमळी । नाहीं ते वेळीं देहशुद्धी ॥ ४७ ॥
गडबडां भूमीवरी लोळत । नानापरी आक्रंदत ।
बहुत ग्लानि करित । आक्रोश बहुत मांडिला ॥ ४८ ॥

सुलोचनेची सहगमनाची तयारी :

तंव शांतिमती सखी जाण । आणि विवेक सखा आपण ।
शांतिमती सुलोचनेलागून । विवेका विचारुण म्हणे माते ॥ ४९ ॥
आतां पतिसमागम । सायुज्यपद अति सुगम ।
प्राप्त होय उत्तम धाम । तो उपाय परम योजावा ॥ ५० ॥
ऐसें ऐकतां वचन । सुलोचना विचारी आपण ।
विना वैराग्यप्राप्तीवीणा रामचरण नातुडती ॥ ५१ ॥

सुलोचनेचे संपत्तिदान :

सांडोनि प्रपंचविलास । सर्व भावीं झाली उदास ।
गृहधनादि सर्वस्वास । झाली उदास सुलोचना ॥ ५२ ॥
त्रैलोक्यींची संपत्ती । इंद्रजितीं मेळविली होती ।
तिची गणना करावी किती । बहु संपत्तिसागर ॥ ५३ ॥
वस्त्रें ललामें अमोलिक । तयांचे न करवती लेख ।
सुलोचना मानी ओक । देहसार्थक मांडिलें ॥ ५४ ॥
आशा तृष्णा कामना । यांची बोळवण करुन जाणा ।
निस्पृह झाली सुलोचना । दानधर्मा करुं सरली ॥ ५५ ॥
जडित मुद्रा अलंकार । मणिमंडित उत्तम हार ।
इंद्रजिताचें भांडार । वांटी समग्र द्विजांसी ॥ ५६ ॥
बोलावूनि ऋषी ब्राह्मण । आणि सुवासिनी जाण ।
वांटिती झाली धन । अपरिमित जाण ते काळीं ॥ ५७ ॥
करोनि लोभाचि बोहरी । न देणें दवडोनि दूरी ।
कृपणता घालूनि बाहेरी । वांटी सुंदरी सर्वस्व ॥ ५८ ॥
लोभें धन पुरों जाती । मुळींच त्यांकडे माती ।
भूमीं निक्षेपली संपत्ती । तोंडी माती पाषान ॥ ५९ ॥
तैशी नोहे सुलोचना । सर्व संपत्ती दिधली दाना ।
देतं उल्लास चौगुणा । वांटिले धना निर्लोभत्वें ॥ ६० ॥
दास दासी सेवक । त्यांसी दिधलें यथेष्ट कनक ।
मागत्यासी नव्हे विमुख । सती चोख सुलोचना ॥ ६१ ॥
आप्त याचक तृप्त झाले । धन अपरिमित उरलें ।
नेतां नेववेना उबगले । धन राहिलें तळीं बहुत ॥ ६२ ॥
मग सुलोचना निजगृहासी । नमस्कारोनि साष्टांगेंसीं ।
सखिया घेवोनि सामागमेंसी । निघे सासूसी भेटावया ॥ ६३ ॥
सतीपणाचे अळंकारी । पांढरा तोडर गळसरी ।
हरिद्राकुंकमसिंदूरीं । दिसे सुंदरी घवघवीत ॥ ६४ ॥
शुभ्र कंचुकी शुभ्र वस्त्र । शुभ्र सुमनांचा शृंगार ।
तेणें शोभतसे सुंदर । मनोहर पतिव्रता ॥ ६५ ॥
वाहनारुढ व्हावें जरी । राम न लभे निर्धारीं ।
याकरितां पादचारी । निजनिर्धारीं चालली ॥ ६६ ॥
आदरें भुजेच्या पूजना । करोनीं भावें प्रदक्षिणा ।
घालोनियां लोटांग्णा । वाहिली जाणा सुखासनीं ॥ ६७ ॥
करोनियां रामनामस्मरण । सुलोचना निघे आपण ।
पदोपदीं पतीचें स्मरण । करीत गर्जन वेळोवेळा ॥ ६८ ॥
आलीं सभामंडपासीं । रावण देखिला मंदोदरीसीं ।
साष्टांगें करोनि नमनासी । वृत्तांतासी निवेदी ॥ ६९ ॥
करितां सासूसी नमस्कार । तंव ते आक्रंदली थोर ।
माझा निमाला ज्येष्ठ कुमर । दुःख दुर्धर घोटेना ॥ ७० ॥
ये रे माझ्या ज्येष्ठ सुता । नांवानिगिया इंद्रजिता ।
लक्ष्मणें तुझिया केलें घाता । मुखही सर्वथा दिसेना ॥ ७१ ॥
तुझेनि मजला परम सुख । अंती तुझें न देखें मुख ।
तेणें मज झालें परम दुःख । दुःखदायक संसार ॥ ७२ ॥
बाणांचिये शेजेवरी । पहुडलासी अमित्रकरीं ।
मी तंव निजाची सोयरी । अति दूरी अंतरलें ॥ ७३ ॥
तुझा आश्रय लंकानाथा । निश्चयेंसी केला होता ।
रणीं पावलासी घाता । हे दुःखावस्था अनिवार ॥ ७४ ॥
ऐशी आक्रंदोनि भारी । गडबडां लोळे धरणीवरी ।
संबोखी सुलोचना नारी । निजविचारीं अति गुह्य ॥ ७५ ॥
तुम्हीं न करावें खेदासी । अति सत्यत्वें सतीत्वासीं ।
आजिचेनि सातवे दिवसीं । रावणासीं प्राणांत ॥ ७६ ॥
मंदोदरी बोले आपण । मजही आहे हे ज्ञान ।
शिकविलें नायक रावण । कुळनिर्दळण याचेनि ॥ ७५ ॥

रावणाचा आक्रोश व युद्धावर जाण्याचा आदेश :

आश्वासोनि मंदोदरी । येतां सुलोचना बाहेरी ।
रावण देखोनि शंख करी । दीर्घ स्वरीं आक्रंदे ॥ ७८ ॥
तिहीं लोकां दुर्धर देख । ज्याचा प्रताप अटक ।
तो मारिला एकाएक । मनुष्यमशकें लक्ष्मणें ॥ ७९ ॥
आठवितां पुत्रदुःख । दहाही मुखीं करी शंख ।
दुःखे तळमळित दशमुख । अधोमुख मूर्च्छित ॥ ८० ॥
दुःखें मूर्च्छित दशानना । थापटोनी सुलोचना ।
करोनियां समाधाना । गुह्य ज्ञाना अनुवादे ॥ ८१ ॥
संमुख घायीं देतां प्राण । वीर पावती कृतकल्याण ।
पति पावला ब्रह्मपद पूर्ण । दुःख आपण न करावें ॥ ८२ ॥
बाणीं श्रीरामशपथवृत्ती । सौ‍मित्राचिये निजहस्तीं ।
इंद्रजितासी परम गती । दुःख तदर्थी न करावे ॥ ८३ ॥
धैर्य धरोनि संपूर्ण । सांडा शोक दुःख रुदन ।
माझें कांहीं विज्ञापन । सावधान अवधारा ॥ ८४ ॥
अहो स्वामी लंकानाथा । श्वशुर आणि माता पिता ।
तुम्हीच माझे सर्वथा । ऐका आतां वचन माझें ॥ ८५ ॥
इंद्रजिताचें शिरकमळ । घेवोनि गेले गोळांगूळ ।
तें आणोनि द्यान ये वेळ । तरी मज सकल पावलें ॥ ८६ ॥
ऐंसें बोलतां सुलोचना । आवेश आलासे रावणा ।
सैन्य पालाणार् पालाणा । सन्नद्ध सेना करा वेगीं ॥ ८७ ॥
म्हणे सुलोचने माये । स्वस्थ होवोनियां राहें ।
इंद्रजिताचें शिर लवलाहें । आतांचि पाहें आणितों ॥ ८८ ॥
जिंकोनि सौ‍मित्र रघुनाथ । विधोनियां वानर समस्त ।
इंद्रजिताच्या शिरासमवेत । भेटी त्वरित पैं येतों ॥ ८९ ॥
तंवपर्यंत आपण । स्वस्थ करोनि अंतःकरण ।
येथें असावें जाण । युद्धाकारणें मी जातों ॥ ९० ॥

मंदोदरीचा उपदेश :

ऐसा आविर्भाव जाणून । मंदोदरीनें सुलोचनेलागून ।
एकांती नेऊनी जाण । ऐशापरी सांगितलें ॥ ९१ ॥
रावण बोलतो ज्या गोष्टी । त्यां अवघ्या मिथ्या चावटी ।
तुवां स्वयें जाऊन उठाउठीं । श्रीरामाभेटी पैं घ्यावी ॥ ९२ ॥
नमोनियां रामचरण । तया जावोनियां शरण ।
शिर आणोनि स्वहित जाण । आपणा आपण उद्धारीं ॥ ९३ ॥
झालियाविना शरणागत । कार्य न साधे त्वरित ।
आपलें आपण स्वहित । करावें निश्चित साजणी ॥ ९४ ॥

इंद्रजिताच्या शिरप्राप्तीसाठी सुलोचनेचे श्रीरामाकडे गमन :

ऐसें जाणोनि साचार । स्वयें करावा विचार ।
दृढ धरोनियां निर्धार । श्रीरघुवीर सेंवीं माये ॥ ९५ ॥
परस्वाधीन जो होय । त्याचें कार्य कधीं न होय ।
स्वयें आपण आपली सोय । स्वहित पाहें साधावें ॥ ९६ ॥
ऐकोनि मंदोदरीची मात । सुलोचना घाली प्रणिपात ।
येवोनि नमिला लंकानाथ । आज्ञा त्वरित मागतसें ॥ ९७ ॥
मागावया पतीच्या शिरा । भेटूं जाईन श्रीरामचंद्रा ।
आज्ञा मज द्यावी दशशिरा । तूं सासुरा मजलागीं ॥ ९८ ॥
क्षोभें बोले दशशिर । सीताविरहें विरहातुर ।
तुज देखोनि अति सुंदर । रामचंद्र सोडिना ॥ ९९ ॥
ऐकोनि रावणाचें वचन । सुलोचना हास्यवदन ।
परम भ्रांत दशानन । नेणें महिमान श्रीरामाचें ॥ १०० ॥
श्रीराम परस्त्रीसहोदर । ज्याचें नाम परम पवित्र ।
नामें पावन चराचर । श्रीरघुवीर परब्रह्म ॥ १ ॥
विकल्प नांदे रावणासीं । विकल्प नाहीं रामासीं ।
पाप नातळें रघुवीरासी । नाम जगासी तारक ॥ २ ॥
ऐसें बोलतां सुलोचना । मंदोदरी येवोनी जाण ।
भेटावया रघुनंदना । आज्ञापना देववी ॥ ३ ॥
जाणोनियां भविष्यचिन्ह । आज्ञा देता झाला रावण ।
मग सुलोचना निघे आपण । रामा नमन करावया ॥ ४ ॥
करितां योगयागकोटी । स्वप्नीं नव्हे श्रीरामभेटी ।
तो श्रीराम आज देखेन दृष्टीं । हर्षे गोरटी चालली ॥ ५ ॥
हृदयीं कवळोनि भुजादंड । पादचारी अति प्रचंड ।
रामनामें गर्जोन वितंड । ध्यान अखंड रामाचें ॥ ६ ॥
वाजंत्रांच्या गडगर्जनीं । चालली सत्वशिरोमणी ।
पदोपदीं ओवाळणी । अक्षय वाणीं नारींची ॥ ७ ॥
सवें सखिया सांगातिणी । रामरुप आणोनि ध्यानीं ।
सुलोचना एकनिष्ठ मनीं । रामस्मरणीं चालली ॥ ८ ॥
देखतां श्रीरामाचें कटक । सुलोचनेसीं अति हरिख ।
आजी माझें भाग्य चोख । रघुकुलटिळक देखेन ॥ ९ ॥
जयजयकारें गर्जन । करोनि घाली लोटांगण ।
वंदावया श्रीरामचरण । कर जोडून राहिली ॥ ११० ॥
वानरीं देखिली सुलोचना । रावणें सीता धाडिली जाणा ।
सर्वीं करोनि गर्जना । रामराणा नमियेला ॥ ११ ॥
वानर म्हणती रामराया । जानकी आदिमाया ।
रावणें दिधली धाडोनियां । युद्धभया मानूनी ॥ १२ ॥
ऐकोनी वानरांचें वचन । काय बोले रघुनंदन ।
रावण जीवंत असतां जाण । सीता आपण देखोंना ॥ १३ ॥
पुरता वृत्तांत जाणोनी । कोण येतें विचारोनीं ।
समस्त स्वस्त होवोनी । अवलोकोनी पहा वेगीं ॥ १४ ॥
रामभक्तांसीं पाहीं । पापवासना सर्वथा नाहीं ।
तंव सुलोचना येत पायीं । रामनाम गर्जत ॥ १५ ॥
वानरीं खालत्या केल्या माना । तंव आली सुलोचना ।
घालोनि रामासीं प्रदक्षिणा । समस्त भूमीं ठेविलें ॥ १६ ॥

सुलोचनेची श्रीरामांना प्रार्थना :

हनुमंत म्हणे श्रीरघुनाथा । पैल हे इंद्रजिताची कांता ।
सुलोचना पतिव्रता । वंदनार्था आली असे ॥ १७ ॥
तूं तंव कृपालु रघुनाथा । पुसोनि पूर्ण मनोगत ।
हिचे पुरवावे मनोरथ । ऐसें हनुमंत बोलिला ॥ १८ ॥
श्रीराम म्हणे वो माये । उठीं उठीं वो सये ।
इच्छा असेल ती बोल स्वयें । पुरवीन जायें निजामा ॥ १९ ॥
ऐसें त्रिवार बोलतां । सुलोचना उठली तत्वतां ।
हृदयीं भुजादंड असतां । श्रीरघुनाथा स्तवन करी ॥ १२० ॥
जय जय वो श्रीरामा । भक्तकामल्पद्रुमा ।
मी शरण आलें मेघश्यामा । चरणमहिमा कोण जाणे ॥ २१ ॥
मी तंव तुझ आलें शरण । वानरीं इंद्रजिताचें शिर जाण ।
आणिले तें देवोनि आपण सनाथ मजला करावें ॥ २२ ॥
भेटवावें सौ‍मित्रा । तो आम्हां स्वानंदसोयरा ।
द्यावें इंद्रजिताच्या शिरा । विहिताचारा करीन ॥ २३ ॥
मी तंव तुझी कन्यका । जामातृशिर देवोनि देखा ।
बोळवण कारी रघुनायका । आणिकमी न मागें कांही ॥ २४ ॥
ऐसें बोलतां सुलोचना । हृदयीं कळवळला रामराणा ।
अवलोकोनि वानरसेना । काय वचना बोलत ॥ २५ ॥
अहो सुग्रीवा जांबवंता । नळ नीळ अंगदादि तत्वतां ।
विचार मानला कीं समस्तां । इंद्रजितकांता काय बोले ॥ २६ ॥
हे तंव रावणाची सून । आम्हालागीं आली शरण ।
इंद्रजिताचें शिर देऊन । बोळवण केली पाहिजे ॥ २७ ॥
ऐसें बोलतां रघुनाथ । सुग्रीव म्हणे वानरनाथ ।
सुलोचने तुज वृत्तांत । कैसा त्वरित समजला ॥ २८ ॥
शिर आणिलें वानरीं । तुज श्रुत जालें कवणेपरीं ।
भुजदंड धरिला हृदयावरी । तो झडकरीं दाविला ॥ २९ ॥
परिसें वानरनाथा सुग्रीवा । माझे अंगणभूमीवरी बरवा ।
भुजदंड आला जेव्हां । प्रार्थना तेव्हां म्यां केली ॥ १३० ॥
पाचबद्ध भूमीवरी । वर्तमान लिहिलें सविस्तरीं ।
तो हा भुजदंड हृदयावरीं । म्हणोनि निर्धारीं दाविला ॥ ३१ ॥

सुग्रीवाचे आव्हान :

तंव बोलिला सुग्रीव वीर । तोंडचे तोंडीं समाचार ।
कोण मानी साचार । ऐक निर्धार सांगतों ॥ ३२ ॥
शिर प्रत्यक्ष बोलेल । तुझे पतिव्रत्या साक्ष देईल ।
आम्हां साच मानेल । नाहीं तरी फोलकट ॥ ३३ ॥
श्रीरामसंज्ञेकरोनी । शिर दिधलें आणोनी ।
सुलोचना देखोनि नयनीं । हर्षित मनीं पैं झाली ॥ ३४ ॥
शिर घेवोनियां सन्निध । अंचळें पुसोनि यथाविध ।
निढळा मिळवोनि निढळ विनोद । बोले सुबद्ध सुलोचना ॥ ३५ ॥
आसन घातलें पद्मासन । भुजदंड आणि शिर जाण ।
पुढें मांडीवरी घेऊन । काय आपण बोलत ॥ ३६ ॥
अहो इंद्रजिता स्वामी । वानरीं तुचचें शिर रणभूमीं ।
घेऊन आणिलें झेलती व्योमीं । तो राग स्वामी न धरावा ॥ ३७ ॥
मी तंव तुझी निजदासी । प्रतारणा न करावी मजसी ।
साक्ष देवोनि वानरांसी । पतिव्रतापणासी साच करीं ॥ ३८ ॥
वानरीं मांडिली माझी छळणा । तुजवांचून सांगूं कवणा ।
ऐसें बोलोनि सुलोचना । करी नमना हस्तेंसीं ॥ ३९ ॥
नानापरी उपचारीं । शिरालागीं प्रार्थना करी ।
शिर न बोले निर्धारी । मग अंतरीं विचारित ॥ १४० ॥
एका शुद्ध भावावीण । वरपंगी उपचार जाण ।
करिता न बोले शिर आपण । आतां सतीपण दावूं यांसी ॥ ४१ ॥
जरी मी सत्य पतिव्रता । असेन साचार तत्वतां ।
तरी साक्ष देवो माझा भर्ता । श्रीरघुनाथासमक्ष ॥ ४२ ॥
सबाह्य अभ्यंतरीं आपण । म्हणे मी पतिव्रता असेन ।
इंद्रजिता तुजवांचून । शेषासमान सर्वही ॥ ४३ ॥
ऐसा असल्या निर्धार । साक्ष बोलावी प्रखर ।
बोला अचेतन हें शिर । पतिव्रता साचार सुलोचना ॥ ४४ ॥

इंद्रजिताच्या शिराचे उत्तर :

ऐकतां सतीचें उत्तर । थरथरलें अचेतन शिर ।
देखतां श्रीरामचंद्र । साक्ष साचार अनुवादे ॥ ४५ ॥
जैसा रामचंद्र सत्य सत्य । तैसें सुलोचनेचें पातिव्रत्य ।
जाणोनियां इत्थंभूत । कार्य निश्चित करीं स्वामी ॥ ४६ ॥
ऐशी साक्ष देतां शिर । वानरीं केला जयजयकार ।
सुखावला श्रीरामचंद्र । चिंतातुर लक्ष्मण ॥ ४७ ॥
केवळ अचेतन शिर । साक्ष वदलें पैं साचार ।
संतोषोनी श्रीरामचंद्र । काय उत्तर बोलत ॥ ४८ ॥
रघुनंदन म्हणे सुलोचने । काय इच्छा तें बोलणें ।
काय मागसी तें देईन सजणे । प्रसन्नवदनें बोलिला ॥ ४९ ॥
सुलोचना म्हणे गा श्रीरामा । भक्तकामकल्पद्रुमा ।
पतिशिर देवोनी आम्हां । पुनर्जन्मा देऊं नको ॥ १५० ॥
तुझ्य़ा चरणीं अक्षय वास । तुझ्या नामीं दृढ विश्वास ।
हेंचि देवोनि आम्हांस । निजधामास बोळवीं ॥ ५१ ॥
ऐसें मागे सुलोचना । संतोषला रामराणा ।
पावाल अक्षयी निजभवना । आशीर्वचन जाण माझ्या ॥ ५२ ॥
आणीक होवोनि हर्षान्वित । काय बोलता रघुनाथ ।
आतां उठवीन इंद्रजित । म्हणोनि हस्त उचलिला ॥ ५३ ॥
तंव बोलिला हनुमंत वीर । स्वामींनीं हा परोपकार ।
पुरे करावा विचार समग्र । आतां उदार न व्हावें ॥ ५४ ॥
तंव बोलिला लक्ष्मण । हनुमानाचें वचन प्रमाण ।
स्वामींनी करोनि आपण । आज्ञापन द्यावें सुलोचने ॥ ५५ ॥
सुग्रीव बोले सुलोचनेप्रती । शिर घेवोनि नीघ त्वरितीं ।
विलंब न करावा ये अर्थीं । जायीं निश्चितीं निजमाये ॥ ५६ ॥
ऐसें ऐकतां वचन । शिरा भुजादंड कवळोन ।
श्रीरामा नमस्कार प्रदक्षिण । करोनि विनवणी करीतसें ॥ ५७ ॥

एक दिवस युद्ध स्थगित करण्याची सुलोचनेची श्रीरामांना विनंती :

ऐकें स्वामी रघुनाथा । आजिंचा दिवस युद्धवार्ता ।
आपण न करावी सर्वथा । वानर आपले आंवरावे ॥ ५८ ॥
अवश्य म्हणे रघुनंदन । करी सुग्रीवा आज्ञापन ।
आजिंचा दिवस वानरगण । रणकंदना न जावे ॥ ५९ ॥

सुलोचनेचे सहगमन :

ऐसें होतां सुलोचना । भुजदंड आणि शिर जाणा ।
मस्तकीं वाहोनि रणांगणा । निकुंबळें जाणा जाती झाली ॥ १६० ॥
सर्व सखियांसमवेत । रामनामें गर्जत ।
चरणचाली निकुंबळेंत । आली जेथ धड होतें ॥ ६१ ॥
शिर जोडोनि धडासी । उभय भुजा ठेवोनि समीपेंसीं ।
अग्निप्रवेशाचे सामग्रींसीं । स्वयें साहित्यासी मांडिलें ॥ ६२ ॥
तंव रावणाचे हेरीं । वर्तमान निवेदिलें ते अवसरीं ।
रावण मंदोदरी सहपरिवारीं । स्वयें झडकरी तेथें आलीं ॥ ६३ ॥
रावणें येवोनि आपण । कुंड करोनि चतुष्कोण ।
आंत चंदनकाष्ठें घालून । त्यास कृशान लाविला ॥ ६४ ॥
सुलोचना कुंडासमीप । येती झाली आपेंआप ।
सतीपणाचें घेऊन रुप। अग्नीसमीप उभी ठेली ॥ ६५ ॥
इंद्रजिताचें सर्व शरीर । चितेमाजी सपरिकर ।
घालोनियां अति सत्वर । अग्नि साचार लाविला ॥ ६६ ॥
आपण राहोनि कुंडाजवळी । सतीपणाचीं वाणें तें काळीं ।
देती झाली वेल्हाळी । सत्या सकळी मिळाल्या ॥ ६७ ॥
स्वर्गीं करिती जयजयकार । विमानीं दाटले सुरवर ।
वन्हि चेतला समग्र । कुंड जाहलें वन्हिमय ॥ ६८ ॥
येरी पुजोनि रंगशिळा । कुंडाप्रति प्रदक्षिणा केल्या ।
उभी राहिली रंगशिळां । चहूंकडे अबला विलोकी ॥ ६९ ॥
स्वर्गीं दाटलीं विमानें । सत्याही देखिल्या नयनें ।
सुलोचनें एकाग्र मनें । करोनि आपण काय करी ॥ १७० ॥
इंद्रजिताचें निजरुप । ध्यानीं आणिलें आपेआप ।
तंव देहभावना निजस्वरुप । आपेंआप विरालीं ॥ ७१ ॥
विसरोनियां देहभान । इंद्रजिताच्या स्वरुपीं निमग्न ।
स्वयें होवोनि आपण । अग्निप्रवेशन करिती झाली ॥ ७२ ॥
तंव देदीप्यमान विमानीं । इंद्रजित देखिला नयनीं ।
उभयतां एके ठायीं होवोनी । सायुज्यसदनीं प्रवेशलीं ॥ ७३ ॥
क्षणाभाजी दुजी सृष्टी । देखते झाले सर्वही दृष्टीं ।
देव करिती पुष्पवृष्टी । जयजयकार बोभाटीं गर्जत ॥ ७४ ॥
देव गेले आपल्या स्थाना । लंकावासी जन जाणा ।
आठवीत सुलोचनेच्या गुणा । आपलाल्या भवना स्वयें गेले ॥ ७५ ॥
लंकानाथ आणि मंदोदरी । अति आक्रोशें रुदन करी ।
रावण म्हणे निर्धारीं एकें सुदरी मंदोदरी ॥ ७६ ॥
आजी वडील पुत्र वडील सून । जाली उभयतांची बोळवण ।
आतां आपणही जाण । सत्वर प्रयाण करावें ॥ ७७ ॥
शोक करणें कासयासी । आतां राहणें नाहीं आपणासी ।
ऐसें बोलोनि सहपरिवारेंसीं । निजभवनासी पैं आले ॥ ७८ ॥
ज्या रावणाची संपत्ती । गणितां न गणवे गणती ।
पुत्रपौत्र बहुसंतती । ऐसा निश्चितीं दुजा नाहीं ॥ ७९ ॥
नगरी पाहतां सुवर्णाची । सर्व देव सेवा करिती ज्याची ।
विपरीत कळा कैसी आजची । एक रावणचि उरला असे ॥ १८० ॥
तोही मरेल रामबाणें । निदानीं उरेल बिभीषण ।
ऐसें काळाचें करणें । कोण जाणे कैसें होय ॥ ८१ ॥
एका जनार्दना शरण । सुलोचनाग्निप्रवेश्न ।
झालें सकळ निरुपण । सज्जनीं सावधान परिसावें ॥ ८२ ॥
पुढें रामरावणांचें युद्ध । होईल आतां सुसंबद्ध ।
श्रोते परिसोत विविध । निजबोध रावणा ॥ ८३ ॥
एकाएकीं एकनाथ । शरणागत भावार्थें ।
जनार्दनाचें मी अपत्य । लळे समस्त पाळित ॥ १८४ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे युद्धकांडे एकाकारटीकायां
सुलोचनाग्निप्रवेशनं नाम एकचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ४१ ॥ ओव्या ॥ १८४ ॥

हे पण वाचा: संत एकनाथांची संपूर्ण माहिती


तुमच्या शेतमालाची मोफत जाहिरात करण्या साठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या 
ref:satsangdhara

भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एक्केचाळीसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एक्केचाळीसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एक्केचाळीसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एक्केचाळीसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एक्केचाळीसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एक्केचाळीसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एक्केचाळीसावा भावार्थरामायण युद्धकांड अध्याय एक्केचाळीसावा

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *