श्री नवनाथ भक्तिसार १ ते ४०
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय १
श्रीगणेशाय नमः
श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
श्रीपांडुरंगाय नमः ॥ श्रीकुलदेवतायै नमः ॥ श्रीमातापितृभ्यां नमः ॥
ॐ नमो जी हेरंवमूर्ती ॥ वक्रतुंडा गणाधिपती ॥ विद्यार्णवा कळासंपत्ती ॥ भक्तसंकट वारीं गजानन ॥१॥
सदैव धवला श्वेतपद्मा ॥ विद्याभूषित कलासंपन्नधामा ॥ तुझ्या वंदितों पादपद्मा ॥ ग्रंथाक्षरां बोलवीं ॥२॥
तूं निश्वळ निरंजन निर्विकार ॥ परी भक्तरज्जुबंधनाधार ॥ प्रेमें संभवोनि मूर्ति साकार ॥ आम्हां दासां मिरविसी ॥३॥
तरी वक्रतुंडा पाशांकुशधरा ॥ किंकिणीमंडिता ग्रंथादरा ॥ येऊनि स्वामी वदनसुंदरा ॥ मम रसनारस सेवीं कां ॥४॥
अगा अर्थ – लिंग – प्रकरण – र्‍हस्व – ॥ दीर्घ शृंगार धारणा सुरस ॥ छंद ताल नवरसरस ॥ ग्रंथामाजी आदरीं कां ॥५॥
हे गणाधिपते गणराज ॥ मी अबुध वर्णना आहे सहज ॥ परी कृपा करोनि सकळां भोज ॥ विकळ आपदा हरी आतां ॥६॥
हे मोरेश्वरा गणाधिपति ॥ सर्वविषयाधीशमूर्ती ॥ मंगळारंभी मंगळाकृती ॥ आरंभीं स्तुती पार्थितो ॥७॥
तरी सरस्वती कळामांदुस ॥ सवे घेऊनि वहनहंस ॥ या संतांगणीं येऊनि सभेस ॥ विराजावें महाराजा ॥८॥
जी मंगलदायक वाग्भवानी ॥ चातुर्थसरिता ब्रह्मनंदिनी ॥ ती महाशक्ती हंसवाहिनी ॥ येऊनि घेई महाराजा ॥९॥
जीचेनि कृपें वांकुडें दृष्टी ॥ वाचस्पतीच्या मिरवती कोटी ॥ ती माय तूं सवें गोरटी ॥ घेऊनि येई महाराजा ॥१०॥
असो ऐसें पाचारणवचन ॥ ग्लानित भावना सम्यक् पाहून ॥ ग्रंथासनीं मूर्तिमंत येऊन ॥ वरालागीं ओपिजे ॥११॥
सकळसिद्धी पूर्णपणा ॥ पावोत ऐशा विनीतवचना ॥ वरद मौळी हस्तकंजना ॥ स्पर्शोनि ज्ञान मिरविलें ॥१२॥
म्हणे महाराजा कलोत्तमा ॥ सिद्धी पावेल काव्यमहिमा ॥ ऐसे बोलोनि सुशीलधामा ॥ रसने स्थापिली सरस्वती ॥१३॥
यापरी नमितों श्रीगुरुराज ॥ जो अज्ञानतमी सविता विराजे ॥ जो मोक्षपदातें वरवूनि काज ॥ साधकातें विराजवी ॥१४॥
तो ज्ञानेश गुरु ज्ञानदिवटी ॥ संजोगोनि बैसला मम पृष्ठीं ॥ लेखणी कवळोनि करसंपुटीं ॥ ग्रंथालागीं आदरीतसे ॥१५॥
वरदहस्तें स्पर्शोने मौळी ॥ फेडिली सकळ अज्ञानकाजळी ॥ यापरी तया बद्धांजुळी ॥ अनन्यभावें नमितों मी ॥१६॥
जो नरहरिवंशीं विजयध्वज ॥ धुंडिराज नाम तयाचें साजे ॥ तोही पृष्ठीं बैसोनि सहज ॥ ग्रंथालागीं आदरीतसे ॥१७॥
आतां नभूं ज्ञानशक्ती ॥ जी सत्तामयी चिदभगवती ॥ अनन्यभावें चरणांवरती ॥ भाळ तिचिये अर्पोनियां ॥१८॥
यापरी नमितो श्रोते संत ॥ कीं तुमच्या गृहींचा मी अतीत ॥ तरी ग्रंथांतरीं सुरस नितांत ॥ प्रेमभरित दाटवा ॥१९॥
अहो प्राज्ञिक संत श्रोतीं ॥ प्रत्यक्ष तुम्ही महेशमूर्ती ॥ तुम्हां वर्णावया अबुध शक्ती ॥ मजमाजी केवीं मिरवेल ॥२०॥
परी धन्य तुम्ही भक्तिंवाडें ॥ स्वीकारितां बोल बोबडे ॥ जड बाळा उभवोनि कोडें ॥ जगामाजी मिरवितां ॥२१॥
कीं पहा जैसें कांचमण्यास ॥ सोमकांत नांव ठेविलें त्यास ॥ तेणोंचे शब्दें लाज सोमास ॥ वरवूनि बुंदां ढाळीतसे ॥२२॥
तेवीं तुमचा शरणागत ॥ नरहरि मालू धुंडीसुत ॥ तस्मात महंत श्रोते संत ॥ करा सरतें आपणांतरीं ९ ॥२३॥
यापरी पूर्वी कथासारामृत ग्रंथ ॥ वदविला तुम्हीं श्रद्धायुक्त ॥ आतांही ओपूनि वरद हस्त ॥ भक्तिसार वदवा हा ॥२४॥
जे संत झाले जगद्विख्यात ॥ तयांचें माहात्म्य वदविलें समस्त ॥ परी सारसार कथा ज्यांनी सांप्रदाय जगद्विख्यात ॥ जगामाजी स्थापिले ॥२६॥
तरी त्यांची सर्व कथा ग्रंथीं ॥ स्वीकारावया अवधान द्यावें श्रोतीं ॥ असो कलिप्रारंभीं रमापती ॥ नवनारायणां पाचारी ॥२७॥
उद्भवासी बैसवोनि सन्निध ॥ कनकासनीं यादववृंद ॥ तंव ते नवनारायण प्रसिद्ध ॥ प्रविष्ट झाले द्वारके ॥२८॥
कवि प्रथम हरि दुसरा ॥ अंतरिक्ष तृतीय होय चतुर ॥ महाप्राज्ञिक प्रबुद्ध नर ॥ नारायण चतुर्थ तो ॥२९॥
पंचम महाराज पिप्पलायन ॥ सहावा आविर्होत्र नारायण ॥ सातवा द्रुमिल आठवा चमस जाण ॥ करभाजन नववा तो ॥३०॥
ऐसे नवनारायण महाराज ॥ द्वारकेंत पातले सहजासहज ॥ रमापतीचें पाचारणचोज ॥ दृश्य झाले धवळारी ॥३१॥
हरीनें पाहतांचि नारायण ॥ सोडिता जाहला सिंहासन ॥ परम गौरविले आलिंगून ॥ कनकासनीं बैसविले ॥३२॥
सकलवैभवभूषणाकार ॥ मेळवोनि सकळ अर्चासंभार ॥ सारिता झाला सपरिकर ॥ षोडशोपचारें पूजेसी ॥३३॥
हरिचा गौरव पाहोन ॥ बोलते झाले नारायण ॥ कवण अर्थी पाचारण ॥ आम्हांसी केलें श्रीरंगा ॥३४॥
हरि म्हणे जो महाराजा ॥ कीं मनीं काम वेधला माझ्या ॥ कलींत अवतार घेणें ओजा ॥ तुम्हीं आम्हीं चलावें ॥३५॥
जैसे सम्रुच्चयें एकमेळीं ॥ राजहंस जाती उदधिजळी ॥ तेवीं तुम्हीं कृपाकल्लोळीं ॥ अवतारदीक्षा मिरवावी ॥३६॥
येरु म्हणती जनार्दना ॥ अवतार घ्यावा कवणे स्थाना ॥ कवण नामीं कवण लक्षणां ॥ जगामाजी मिरवावें ॥३७॥
यावरी बोले द्वारकाधीश ॥ कवि नारायण जो कां प्रत्यक्ष ॥ तेणें मच्छिंद्र होऊनि दक्ष ॥ जगामाजी मिरवावें ॥३८॥
यावरी हरी जो महादक्ष ॥ तो तंव शिष्य होऊनी प्रत्यक्ष ॥ महाराज नामें तो गोरक्ष ॥ जगामाजी मिरविजे ॥३९॥
यापरी अंतरिक्ष नारायण नाम ॥ तो जालिंदर मिरविजे प्रकाम ॥ तयाचा शिष्य भक्तिद्रुम ॥ प्रबुद्ध नामें कानिफा ॥४०॥
यापरी पंचम पिप्पलायन प्रकाम ॥ मिरविजे जगीं चरपट नाम ॥ आविर्होंत्र जो योगद्रुम ॥ मिरविजे जगीं नामें नागेश ॥४१॥
यापरी द्रुमिल अतिसमर्थ ॥ जगीं मिरविजे भरतनाथ ॥ आणि चमस नारायण जगीं विख्यात ॥ रेवणनामें मिरविजे ॥४२॥
नववा जो करभाजन ॥ तो गहिनी ऐसें मिरविजे नाम ॥ ऐसे अवतार महीकारण ॥ दीक्षेप्रति मिरवावे ॥४३॥
म्हणाल एकटपणीं वास ॥ करणें सांगतां आह्मी कलीस ॥ तरी तुम्हांसवें अवतारास ॥ बहुत येतील महाराजा ॥४४॥
प्रत्यक्ष कवि वाल्मीक सुरस ॥ तो पुढें होईल तुलसीदास ॥ आणि शुक महाराज जो ब्रह्ममास ॥ कबीर भक्त होईल तो ॥४५॥
यापरी जो व्यास मुनी ॥ तो जयदेव होईल महाप्राज्ञी ॥ आणि उद्धव माझा प्राणाहुनी ॥ आवडता होईल नामा तो ॥४६॥
आणि भक्तिप्रौढी जांबुवंत ॥ तो नरहरि होईल नितांत ॥ प्रत्यक्ष जो बलराम भ्रात ॥ पुंडलीक होईल तो ॥४७॥
मीही प्रत्यक्ष जन्मोन ॥ ज्ञानदेव नामें मिरवीन ॥ आणि धवलारी जो पंचानन ॥ निवृत्तिनाथ होईल कीं ॥४८॥
आणि सत्यनाथ चतुरानन ॥ तो स्वनामीं मिरवील सोपान ॥ जी योगमाया मानसमोहन ॥ मुक्ताबाई विराजेल ॥४९॥
यापरी प्राज्ञक हनुमंत ॥ तो रामदास होईल महाभक्त ॥ आणि कुब्जा दासी मातें रमत ॥ जनी जनांत होईल कीं ॥५०॥
असो ऐसें समुच्चयेंकरोन ॥ कलींत वाढवावें भक्तिमाहात्म्य जाण ॥ मग अवश्य म्हणोनि नारायण ॥ पुढें बोलत प्रश्नातें ॥५१॥
म्हणती महाराजा सर्वज्ञमूर्ती ॥ आम्हां सांगतां जन्मस्थिती ॥ परी कवण स्थानीं केउते युक्तीं ॥ व्यक्त होणें तें सांगा ॥५२॥
यावरी बोले प्रत्यक्ष नारायण ॥ कीं दीक्षेचें भविष्यपुराण ॥ पूर्वीच कथिलें पराशरनंदनें ॥ महामुनि व्यास तो ॥५३॥
अगा पूर्वी अठ्ठ्यांयशीं सहस्त्र ऋषी ॥ निर्माण झाले विधिवीर्यासीं ॥ तें वीर्य चुकोनि ठायाठायासी ॥ अपाप कांहीं उरलें असे ॥५४॥
तें जीवदशेवांचोनि सत्य ॥ महाराजा न पावे उदय ॥ तरी ते ठायीं ठायीं केउतें वीर्य ॥ त्याचें ठाय ऐकावें ॥५५॥
उपरिचर वसु यानी असतां ॥ वीर्य गळलें उर्वशी पाहतां ॥ तें शरस्तंबीं दुरोनि द्रवतां ॥ आदळतां झालें त्रिभाग ॥५६॥
यमुनेंत वीर्यबिंदु द्रोणाकांठीं ॥ पडतांचि झाले विभाग शेवटीं ॥ दोन भाग द्रौणापोटीं ॥ एक जळीं पडियेला ॥५७॥
असो पर्णद्रोणांत जो भाग पडिला ॥ तो तत्काळ द्रोणकूपीं जन्मला ॥ परी जळांत जो भाग पडिला ॥ तो ग्रासिला मत्स्यानें ॥५८॥
तरी तें मत्स्युदरीं वीर्य ॥ नारायण प्रत्यक्ष आहे ॥ परी जीवदशेविण गर्भवंशोदय ॥ होत नाहीं महाराजा ॥५९॥
तरी प्राज्ञिक कवि नारायण ॥ तेणें मत्स्युदरी जन्म घेणें ॥ मच्छिंद्र ऐसें जगांत नामाने ॥ मिरवावें महाराजा ॥६०॥
यापरी शिव कामावरी कोपोन ॥ तृतीयनेत्रींचा काढोनि अग्न ॥ महास्मर केला भस्म तेणें ॥ ऐसें ग्रंथ बोलती ॥६१॥
परी तो काम द्विमूर्धनी ॥ बैसला आही वीर्य प्राशन करोनी ॥ तरी तयाचे जठरीं अंतरिक्ष जाऊनी ॥ जालिंदर नामें मिरवेल ॥६२॥
यापरी कुरुवंशीं जनमेजयें ॥ नागसत्री आवाहन केलें आहे ॥ तया वंशीं महान पाहें ॥ बृहद्रथ राणा मिरवेल ॥६३॥
तो महीलागीं करील हवन ॥ तेव्हां गर्भ सांडील द्विमूर्धन ॥ यज्ञकुंडीं देदीप्यमान ॥ जालिंदरें जन्मावें ॥६४॥
यापरी ब्रह्मवीर्य सहस्त्रेंशीं ॥ ऋषि निर्मिले सहस्त्र अठ्ठ्यायशीं ॥ तेव्हां वीर्य रेवातीरासी ॥ रेवेमाजी पडियेलें ॥६५॥
तें महीचे परम कुशीं ॥ वीर्य आहे रेवातीरासी ॥ तेथें व्यापोनि जीवदशेसी ॥ देहालागीं मिरवावें ॥६६॥
तो महाराजा चमस नारायण ॥ रेवणसिद्ध मिरविजे नामानें ॥ रेवारेवेंत झाला जन्म ॥ म्हणोनि नाम हें त्याचें ॥६७॥
तेचि वेळीं आणिक रेत ॥ सर्पिणीमौळीं अकस्मात ॥ पडतां प्राशिलें तिनें नेमस्त ॥ भक्ष्य म्हणोनि जाण पां ॥६८॥
ते जनमेजयाचे नागसत्रांत ॥ नाग आहुति विप्र देत ॥ तये वेळीं आस्तिकें निश्वित ॥ सर्पिणीतें लपविलें ॥६९॥
ब्रह्मवीर्य उदरांत ॥ अंडजाशुक्तिरत्नयुक्त ॥ पुढें होईल महानाथ ॥ भविष्य जाणोनि आच्छादी ॥७०॥
महातरुच्या पोखरी ॥ तक्षकात्मजा पद्मिनी नारी ॥ ठेवितां प्राज्ञिक ऋषीश्वरी ॥ नवमास लोटले ॥७१॥
असो त्या अंडजाशुक्तिकायुक्त ॥ जीवदशा सकळ होऊनि मुक्त ॥ तरी आविर्होंत्र नारायण तेथ ॥ संचरिजे महाराजा ॥७२॥
वीर्य अंडजपात्र सांडोनी ॥ गेली आहे तक्षकनंदिनी २ ॥ तो वडाच्या पोखरस्थानीं ॥ अद्यापि आहे महाराजा ॥७३॥
तरी तेथें आविर्होत्र ॥ प्रवेश करितां सत्पात्र ॥ वटसिद्धनाथ स्वतंत्र ॥ तया देहीं मिरवावे ॥७४॥
यापरी मित्ररेत मंत्रसंपत्तीं ॥ कृपें कुरवाळील मच्छिंद्रजती ॥ ती वरदहस्ताची उकरडा विभूती ॥ साचोकार मिरवेल ॥७५॥
तें मंत्रप्रतायें सूर्यवीर्य ॥ सविताराज सांडिता होय ॥ परी तें भविष्यकारणीं उकरडामय ॥ वरदभस्म मिरवेल ॥७६॥
तेथें हरी जो नारायण ॥ शीघ्र संचरोनि दीक्षाकारण ॥ गौरक्ष ऐसें प्रतिष्ठानामानें ॥ जगामाजी मिरवावें ॥७७॥
यापरी मृडानीकारणीं ॥ सुरवर आलिया दक्षसदनीं ॥ ते कमलोद्भव पाकशासनी ॥ समारंभें पातले ॥७८॥
परी दक्षात्मजेची रुपरहाटी ॥ नेत्रकटाक्ष पाहतां परमेष्ठी ॥ तेणें धडाडोनि कामपाठीं ॥ इंद्रियद्वारा द्रवला तो ॥७९॥
परी तो चतुराननी ॥ बैसला होता समास्थानीं ॥ काम द्रवतां इंद्रियवदनीं ॥ परम चित्तीं लाजला तो ॥८०॥
मग रगडोनि चरणटांचे ॥ छिन्नन्व केलें रेताचें ॥ तें एक आगळें साठ सहस्त्रांचें ॥ रेतभाग वहियेलें ॥८१॥
तें साठ सहस्त्र रेतप्रभाणासी ॥ जीवदशा अपत्य वालखिल्यऋषींसी ॥ झाले परी एक भागासी ॥ वीर्य आहे तैसेंच ॥८२॥
तें लज्जायुक्त होऊनी ॥ केरासह सांडिले भागीरथीजीवनीं ॥ तयांतूनि एक भाग जाऊनी ॥ कुशवंटीं ॥ स्थिरावला ॥८३॥
तरी ते कुशदरीचे निखळीं ॥ रेतभागाची आहे वेली ॥ ती पिप्पलायन माउली ॥ संचारावें तेणें तेथें ॥८४॥
टांचे चरपटलें आहे रेत ॥ म्हणोनि नाम चरपटनाथ ॥ जगांत मिरवोनि जगविख्यात ॥ दीक्षेलागी विराजावा ॥८५॥
यापरी कुंभोदभवाचा उदय झाला ॥ तो मित्रकामशराचा लोट लोटला ॥ तो गगनपंथें विमुक्त झाला अतिबळें करोनियां ॥८६॥
एक भाग घटीं पडतां ॥ अगस्तिउदय झाला तत्त्वतां ॥ एक भाग महीवरता ॥ कैलिकसदनीं पातला ॥८७॥
तो महाराज कैलिकऋषी ॥ भिक्षाभरतरी ऊर्ध्वशी ॥ भरतरी म्हणती भिक्षापात्रासी ॥ आंगणीं तें ठेविलें ॥८८॥
तों मित्ररेत अकस्मात ॥ येऊनि पडिलें भरतरीआंत ॥ तें कौलिकें पाहोनि भविष्यातें ॥ भरतरीं तैसें रक्षितसे ॥८९॥
तरी ते भरतरीरेतसंगीं ॥ द्रुमिल नारायण प्रसंगीं ॥ संचारोनि रेत अंगीं ॥ भरतरी नामें मिरविजे ॥९०॥
यापरी हिमाद्रीच्या विपिनस्थानी ॥ दिग्गज ठेला महीते शयनीं ॥ तैं सरस्वतीचे उद्देशेंकरोनी ॥ विधि वीर्यासी ढांसळला ॥९१॥
तें वीर्य गजकर्णात ॥ पडतांचि झाले चाली ॥ चालता मेदलें पाउलीं ॥ तया पादसंधींत तनु ओतिली ॥ जीवदशा अत्रीची ॥९३॥
तैसा गजकर्णसूतिकारण ॥ प्रबुद्ध मिरविजे रेतरत्न ॥ तया नामाभिधानी प्रयत्न ॥ कर्णकानिफा मिरविजे ॥९४॥
यापरी गोरक्षाची हतवटी ॥ पडतां वाळवंटाचे पोटीं ॥ कर्दमओपुतळा करितां जेठी ॥ अभिमंत्रोनि भविष्यांत्तर ॥९५॥
मंत्रशक्ती विष्णुवीर्य ॥ आव्हानिलिया पुतळामय ॥ तैं करभाजनें संचराया ॥ जीवदशा मिरवावी ॥९६॥
ऐसें सांगोनि रमारमणें ॥ संतुष्ट केले नवनारायण ॥ मग परस्परें नमनानमन ॥ करोनियां उठले ते ॥९७॥
असो भगवंतेंशीं नवनारायण ॥ पाहती मंदराचळमौळीस्थान ॥ श्रीशुकाचार्य समर्धपासीं जाऊन ॥ समाधीं वरियेलें ॥९८॥
नव समाधी मेरुपाठारीं ॥ दहावी समाधी शुकऋषीश्वरीं ॥ असो ते दाही स्थूळशरीरीं ॥ पुढें तेथोनियां निघाले ॥९९॥
यापरी शुकवीर्याचें कथन ॥ वद्रिकाश्रमीं सोमब्राह्मण ॥ रंभाउद्देशें झालें पतन ॥ कबीर तेथें जन्मला ॥१००॥
ही कथा भक्तिकथामृतांत ॥ वदविली आहे जगन्नाथें ॥ आतां नवनारायण झालें व्यक्त ॥ त्यांची कथा ऐक वी ॥१॥
असो वसुवीर्य दोन्ही भाग झाला ॥ एक मच्छीनें प्राशिला ॥ तंव कवि नारायण संचरोनि वहिला ॥ गर्भ लागला वाढीसी ॥२॥
दिवसानुदिवस नवमास ॥ मच्छीने लोटिले जलोदरास ॥ पुढें प्रसूत अंडज सुरस ॥ यमुनाजळीं व्हावें जों ॥३॥
तों तेथें एक कथा वर्तली ॥ श्रीकैलासीं अपर्णा माउली ॥ शिवासी म्हणे कृपासाउली ॥ अनुग्रह मज द्यावा जी ॥४॥
तुम्ही जपता जो मंत्र ॥ तो मज द्यावा जी पवित्र ॥ तेणेंकरोनि मी चिर ॥ सनाथपणें मिरवेन जी ॥५॥
शिव म्हणे उमे ऐक ॥ मी मंत्र उपदेशीन सकळिक ॥ परी एकांत ठाव अलोकिक ॥ ऐसा जाण पाहिजे गे ॥६॥
अपर्णा म्हणे एकांतस्थान ॥ तरी महीवरी शोधूं आपण ॥ ऐसें ऐकतां दयाघन ॥ अवश्य तीतें म्हणतसे ॥७॥
मग सिद्ध करोनि नंदिकेश्वर ॥ हिंडतां स्थाने महीवर ॥ श्रमोनि वर्ततां उमाईश्वर ॥ यमुनेतटीं येऊनि पोंचले ॥८॥
मग उतरोनि नंदिकेश्वरावरुनि तीं ॥ नंदी ठेवोनि तटावरती ॥ उभयतां उतरोनि यमुनेसरितीं ॥ जवळ कांठीं बैसलीं ॥९॥
तंव तो यमुनातटएकांत ॥ तेथें मनुष्यांची न मिळे जात ॥ ऐसें पाहोनि शुद्ध एकांत ॥ तें स्थान ईश्वरासी मानलें ॥११०॥
परी तो मच्छोदरांत ॥ कवि नारायण नेणोनि त्यांत ॥ पार्वतीतें उपदेशित ॥ मंत्रसंजीवनीसी नाथ ॥११॥
तीतें तो मंत्र उपदेशितां ॥ मच्छी तेथें होती सत्यता ॥ तो उपदेशशब्द गर्भी तत्त्वतां ॥ मच्छिंद्रानें ऐकला ॥१२॥
ऐकलेपरी ग्रहणचि झालें ॥ तेणेंकरुनि ज्ञान प्रगटलें ॥ मीतूंपण सर्व सरलें ॥ सर्वचि ब्रह्म सनातन ६ ॥१३॥
असो शिव पार्वतीतें पुसत ॥ कीं कैसें चोज उपदेशांत ॥ तूतें सांपडेल खूण ते मातें ॥ बोलानि दावीं अपर्णे तूं ॥१४॥
ऐसें शिव तीस पुसतां ॥ तों आधींच मच्छेंच्र झाला बोलता ॥ म्हणे महाराजा आदिनाथा ॥ ब्रह्मवोज मिरवेल ॥१५॥
आतां किंबहुना चराचरा ॥ असे स्वरुपीं वृत्ति साकार ॥ नग नोहे हेमचि सार ॥ आब्रह्मभुवनापासोनी ॥१६॥
ऐसें शिव ऐकतां वचना ॥ जळीं पाहे चाकाटोन ॥ तों मच्छोदरीं नारायण ॥ कवि महाराज समजला ॥१७॥
मग शंकर बोलते झाले त्यातें ॥ म्हणती महाराज तूं आहेस येथें ॥ तरी मम उपदेशाचा तूतें ॥ लाभ झाला कविराया ॥१८॥
परी हें फारचि झालें अपूर्व ॥ पुढें ऐक आनंदपर्व ॥ मंत्रउपदेशगौरव ॥ दत्तमुखीं करवीन मी ॥१९॥
तरी तुज जन्म झालियापाठीं ॥ बद्रिकाश्रमी यावें शेवटीं ॥ तेथें तूतें देईन भेटी ॥ सर्व सामग्री सचिन्ह ॥१२०॥
ऐसें बोलोनि आदिनाथ ॥ स्वस्थाना गेला अपर्णेसहित ॥ येरीकडे गर्भ मच्छोदरांत ॥ तोचि मंत्र घोकीतसे ॥२१॥
यापरी भरतां पूर्ण दिवस ॥ मच्छीनें प्रसूतकळा समयास ॥ अंड सांडोनि जळतटास ॥ मच्छी गेली जळोदरीं ॥२२॥
असो अंड सांडोनि तीरास ॥ मच्छी गेली जळोदरास ॥ त्यास कांहीं लोटल्या दिवस ॥ यमुनातीजळी ॥ निजगणासहित संचरले ॥२४॥
तो अकस्मात मित्रात्मजातटी ॥ अंडजशुक्तिका पाहिली दृष्टीं ॥ मग सर्व मिळोनि चंचुपुटीं ॥ खाद्य म्हणोनि भेदिती ते ॥२५॥
चंचुपुटांचा भेदवज्र ॥ तेणें अंड झालें जर्जर ॥ द्विशकल होऊनि सत्वर ॥ महीवरे आदळले ॥२६॥
परी वरील शकल पडिलें महीं ॥ खालील शकलांत बाळ विदेही ॥ जैसा अर्क उदकप्रवाहीं ॥ एकाएकीं उतरला ॥२७॥
रुदनशब्द कडकडाट ॥ बाळतेजाचा बोभाट ॥ तें न्याहाळितां चकचकाट ॥ पाहोनियां पळाले ते ॥२८॥
असो सकळशुक्तिका रत्नाकर ॥ आंत मुक्तमुक्तिकेचा भद्र मच्छेंद्र ॥ असतां तमारिकन्यातीर ॥ पावला धीवर त्या काळीं ॥२९॥
तो धीवर कामिकनाम सुभट ॥ पाहतां अंडजशुक्तिका प्रकट ॥ तों आंत रत्नतेज स्फुट ॥ बाळ रम्य देखिला ॥१३०॥
देखिला परी जो सविता ॥ मग चित्तीं द्रवली मोहममता ॥ म्हणे बाळ हें कोमळ तत्त्वतां ॥ यातें भक्षील कोणी सावज ॥३१॥
ऐसा उदय होतां चित्तीं ॥ देव शब्दकुसुमां सांडिती ॥ कीं हे महाराजा कामिकमूर्ती ॥ बाळ नेई वो सदनातें ॥३२॥
अरे हा दक्ष योगींद्रजेठी ॥ तारक नौका महीपाठीं ॥ तरी तूं संशय सोडोनि पोटीं ॥ सदना नेई महाराजा ॥३४॥
ऐसें देववागुत्तररत्न ॥ कर्णपुटिकं होतां भूषण ॥ मग तें दृढ करोनि जतन ॥ हदयसंपुटीं पाळीतसे ॥३५॥
महाविश्वासाचे पाठीं ॥ आधींच मोह नांदेल पोटीं ॥ आनंदाची अपार दाटी ॥ आनंदपात्रीं हेलावे ॥३६॥
जैसें पयाचेनि पात्रीं ॥ घृतशर्करा होय मिश्रिती ॥ तो गोडपणाचा भाग अमृतीं ॥ वाढला कां जाईना ॥३७॥
कीं दरिद्राचे सुरवाडास ॥ मनीं पेटली राजहौस ॥ ते गजशुंडींची माळा ग्रीवेस ॥ सुख कां वाटलें जाईना ॥३८॥
कीं वंशवृद्धि ते शून्यमय ॥ चिंताकाळिमा निशा आहे ॥ तैसा सुतमित्राचा होतां उदय ॥ मग तेथ चिंता कासया ॥३९॥
कीं कवडीसाठीं वोंचितां प्राण ॥ ते मांदूसचि लाधली सुखधन ॥ कीं मृत्युभयातें असुख मानून ॥ चित्त जडे चिंतासाकडीं ॥१४०॥
तों पीयूषाची अनुकूलता ॥ गोडी सुखाचा उदय होतां ॥ मग चिंतानिशीचा आनंदसविता ॥ प्रभेलागीं हेलावे ॥४१॥
मग स्नेहकवचें करसंपुटीं ॥ तोयें न्हाणिला बाळजेठी ॥ हदयीं वाहूनि कामिक पोटीं ॥ सदनीं आणिले तयातें ॥४२॥
शारद्वता नामें सुंदरा नारी ॥ ओपिता झाला तिचे करीं ॥ म्हणे साजणी वंशाधारी ॥ सुत मिरवीं लोकांत ॥४३॥
कीं पाहें पां पूर्ण भरंवसा ॥ कीं राधातनय कर्ण जैसा ॥ तरी तो पुढें राजमांदुसा ॥ जगामाजी आव्हानी ॥४४॥
तन्न्यायें भाग्योदयें ॥ सर्व सुखशयनीं पहुडावे ॥ अहाहा बाळ अवतार होय ॥ कवि नारायण मच्छेंद्र ॥४५॥
मग कामिकहाती सुढाळ सुता ॥ नवरत्नांच्या सम पाहतां ॥ परम आनंदली शारद्वता ॥ बाळ कवळिला स्नेहमेळीं ॥४६॥
स्नेहें धरितांचि पयोघरी ॥ पय दाटलें अतिपाझरीं ॥ जैसें सोमतेजकरी ॥ सोमकांत द्रवतसें ॥४७॥
असो कुशांचें मंडन ॥ स्नेहभावें होतां संगोपन ॥ मग बाळजठरापिंडींचा अग्न ॥ पय पाहोनि स्वीकारी ।४८॥
तैं स्नेहाचा ओघ बाणे ॥ बाळ अंगिकारोनि मार्जनें ॥ तप्तोदकीं घालोनि स्नानें ॥ पालखातें हालवितसे ॥४९॥
आधींच नामें शारद्वता ॥ त्यावरी अपत्यकामी कांता ॥ तेथें बाळमोहकाम द्रवतां ॥ कवण रीतीं वर्णावें ॥१५०॥
आधींच असतां अमरवेलीं ॥ त्यावरी पजन्यर्वृष्टी झाली ॥ मग तो हेलावा लवलव पाउलीं ॥ कवणासी वर्णवे ॥५१॥
ऐसेपरी आनंदस्थितीं ॥ दिवस लोटले कांहींसे मिती ॥ पांच वरुषें वयावरुती ॥ मच्छिंद्रनाथ मिरवला ॥५२॥
तंव कोणे एके दिवसी ॥ सुदिनीं उदईक भूमीसी ॥ पिता म्हणे तमारिकन्येई ॥ चला जाऊं ये मच्छिंद्रा ॥५३॥
अवश्य म्हणे मच्छिंद्रनाथ ॥ कृतांतभगिनीतीरा येत ॥ मग जळोदरीं संचरोनि तात ॥ मच्छबाळां आव्हानीतसे ॥५४॥
तंव जाळ्यासवें मीनधाडी ॥ आंतुल्या ओढी करसंपुती ॥ बाहेर काढितां कामिक जेठी ॥ महीं मीनांतें सोडीतसे ॥५५॥
मच्छिंद्रासी म्हणे सुतोत्तमा ॥ वेंचोनि सांठवी या मीनां ॥ ऐसे वदोनि कामिक पुन्हां ॥ जळामाजी संचरे ॥५६॥
येरीकडे मच्छिंद्रनाथ ॥ मीन देखतां म्हणे हो तात ॥ अहा मातुळकुळा घात ॥ कामिका ताता मांडिला ॥५७॥
तरी आपण असतां ऐसी रहाटी ॥ बरवेपणें पाहतां दृष्टीं ॥ हें योग्य नव्हे कर्म पाठीं ॥ उपकारा मिरवावें ॥५८॥
पूर्वीं आस्तिकें मातुळकुळा रक्षिलें ॥ आपुले तपाचेनि बळें ॥ राव बोधोनि सत्रपाळ ॥ नागकुळा वाचविलें ॥५९॥
मग एक एक मत्स्य वेचोनी ॥ प्रवाहा मेळवी जीवनालागोनी ॥ तें कामिकतातें दृष्टीनें पाहोनी ॥ परम चित्तीं क्षोभला ॥१६०॥
जैसा परम सबळ ॥ पेटला मिरवी वडवानळ ॥ तेवीं कामिकक्रोधाग्नि प्रबळ ॥ हदयानाजी धडाडी ।६१॥
कीं मेघमंडळाचे दाटीं ॥ चपळा पळती तेजावाटी ॥ तैसा धडाडोनि क्रोध पोटीं ॥ बाहेर आला तत्क्षणीं ॥६२॥
लक्षोनि मच्छिंद्राचें मुखमंडन ॥ स्वकरपुटी केले ताडन ॥ म्हणे जळोदरीचे काढितां मीन ॥ बहु श्रम जाणसी ॥६३॥
तरी पुन्हां जळोदरी ॥ मच्छ सोडितोसी कैसा भिकारी ॥ खासील काय उदरांतरीं ॥ भीक मागों जाशील ॥६४॥
ऐसे ऐकोनि कामिकवचन ॥ मनांत मच्छिंन्द्र करी बोलणें ॥ सर्वांत पवित्र भिक्षान्न ॥ दोष त्यासी कांहीं नसे ॥६५॥
तरी हाचि आतां उपदेश ॥ आरंभावे भिक्षान्नास ॥ येरीकडे जळोदरास ॥ कामिक तेव्हां संचरला ॥६६॥
येरीकडे मच्छिंद्रनाथ ॥ दृष्टी चुकवोनि गमन करीत ॥ भ्रमण करितां अद्वैतवनांत ॥ सुढाळ जागा दिसेना ॥६७॥
मग उत्तरदिशा बद्रिकाश्रम ॥ पाहतां झाला योगद्रुम ॥ तेथें द्वादश वर्षे उत्तमोत्तम ॥ योगालागी आचरला ॥६८॥
तें तीव्र तप गा शुचिस्मंत ॥ मंत्रदृष्टी अद्वैतवनांत ॥ लोहकंटक पादांगुष्ठांत ॥ देऊनि तप करीतसे ॥६९॥
ऊर्ध्व वायूचे करुनि भक्षण ॥ दृष्टी अर्का देऊनि दान ॥ वाचा करोनि कृष्णार्पण ॥ हरीभजनीं मिरविल ॥१७०॥
शरीर क्लेशा देऊनि दान ॥ ईश्वरी वेध तनुमनप्रमाणें ॥ तेणें अस्थिपंजरावरोन ॥ त्वचा तितुकी मिरवीतसे ॥७१॥
तपें भक्षिलें सकळ मांस ॥ परी लाग न लागे अस्थित्वचेस ॥ मांस भक्षोनि सकळ भागास ॥ वृद्धिरस सकळ आटिलें ॥७२॥
नेत्र फिरोनि झाल्या वाती ॥ दिसों लागली कार्पासरीती ॥ सकळ तेजाची आटली ज्योति ॥ महाघोर तपानें ॥७३॥
अस्थि त्वचा व्यक्त होऊनी ॥ शिरा दिसती चांगुलपर्णी ॥ सर्व अंग गेले वाळोनि ॥ काष्ठापरी मिरवितसे ॥७४॥
ऐसे क्लेश असंभवित ॥ मच्छिंद्रअंगीं जाणवत ॥ तों तेथें अकस्मात ॥ अत्रिनंदन पातला ॥७५॥
संचरोनि देवालया ॥ स्तविता झाला उमाराया ॥ हे दक्षजामाता करुणालया ॥ दिगंबरा आदिपुरुषा ॥७६॥
कामांतका फणिवेष्टका ॥ रुंडभूषणा कैलासनायका ॥ अपर्णानिधाना कामांतका ॥ वृषभारोहणा महाराजा ॥७७॥
हे सकळ दानवांतका ॥ देवाधीशा उमाकांता ॥ प्रळयरुद्रा त्रिपुरांतका ॥ शूळपाणी महाराजा ॥७८॥
हे शंकरनामाभिधानी ॥ पंचवक्त्रा त्रिनयनी ॥ भस्मधारणा उमारमणी ॥ नरकपाळा विराजसी ॥७९॥
ऐसें स्तुतीचें वाग्रत्न ॥ दत्त अर्पितां माळा करोन ॥ तेणें तोपोनि कामदहन ॥ प्रत्यक्षपणे मिरवला ॥१८०॥
प्रत्यक्ष होतां उमाकांत ॥ नयनीं यजिता झाला दत्त ॥ मग आलिंगोनि प्रेममरित ॥ निकट आपण बैसला ॥८१॥
योगक्षेमाची सकळ वार्ता ॥ शिव पुसतां झाला दत्ता ॥ तेणेंही सांगोनि क्षेमवार्ता ॥ शिवसुखा पुसिलें ॥८२॥
यापरी बोलता झाला दत्त ॥ कीं बद्रिकाश्रमीं कानन बहुत ॥ तरी महाराजा दृष्टी व्यक्त ॥ माजी करा कृपाळुवा ॥८३॥
मग अवश्य म्हणोनि उमारमण ॥ उभयतां पाहूं चालले कानन ॥ परी ही वासना दत्ताकारणें ॥ मच्छिंद्रदैवें उदभवली ॥८४॥
जैसा लाभ असतो पदरीं ॥ तो सहज वळूनि येत घरीं ॥ लघुशंके मूत्रधारीं ॥ मांदुसघट लागतसे ॥८५॥
कीं उष्णत्रासें मही चाली ॥ आतुडे कल्पतरुची साउली ॥ तेवीं दत्तवासना उदभवली ॥ मच्छिंद्रदैवप्रकरणीं ॥८६॥
कीं याजव्रता टाकिल्या बाहेरी ॥ हिरा ठेवोनि नेत गारी ॥ तेवीं दत्तात्रेयवासनालहरीं ॥ उदेली मच्छिंद्रदैवानें ॥८७॥
असो ऐशा लाभभावना ॥ उभयतां रमती बद्रिकाश्रमा ॥ नाना तरुप्लवंगमां ॥ अपार चिन्हें पाहती ॥८८॥
सुरतरु पोफळी ॥ बकुळ चंपक कर्दळी ॥ गुलछबु गुलाब केळी ॥ नारळी सोनकेळी शोभल्या ॥८९॥
की सहज पाषाण ढाळितां महीसी ॥ दैवें आतुडे हस्तपादांसी ॥ तेवीं मच्छिंद्रदैवउद्देशी ॥ दत्तवासना उदभवली ॥१९०॥
ऐसे वर्णितां अपारतरु ॥ तरी बद्रिकेचा फार शेजारु ॥ कानना महा निकट मंदारु ॥ मंदराचळ शोभला ॥९१॥
तयावरोनि वर्षत तोयधर ॥ मणिकर्णिके अपार नीर ॥ ती भागीरथी उत्तमतीर ॥ निजदृष्टीनें पाहिली ॥९२॥
मग तेथ ओघ धरोन ॥ उभयतां करिते झाले गमन ॥ असो मच्छिंद्राकारणें ॥ निजदृष्टीं पाहातील ॥९३॥
तेथें जी जी होईल वार्ता ॥ श्रीगुरु ज्ञानें होय सांगता ॥ निमित्तमात्र धुंडीसुता ॥ ग्रंथामाजी मिरविलें ॥९४॥
धुंडीसुत नरहरिवंशीं ॥ मालू वदे कवित्वासी ॥ निमित्तमात्र नरहरिकृपेसी ॥ तोचि बोलवी ज्ञानेश ॥९५॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्यकिमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥
प्रथमोऽध्याय गोड हा ॥१९६॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
॥ नवनाथभक्तिसार प्रथमोऽध्याय समाप्त ॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय २
श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी मूळपीठवासिनी ॥ पुंडलीकाच्या गोंधळालागोनी ॥ भक्तवरदे भवानी ॥ उभी अससी माये तूं ॥१॥
संत गोंधळी विचक्षण ॥ कंठीं मिरवितां तुळसीभूषण ॥ तेचि माळा सुलक्षण ॥ जगामाजी मिरविसी ॥२॥
घालिती तुझा प्रेमगोंधळ ॥ कामक्रोधांचे देती बळ ॥ गीतसंगीत सबळ ॥ गुण गाती माये तुझे ॥३॥
असो ऐशा गोंधळप्रकरणीं ॥ संतुष्ट होसी माय भवानी ॥ तरी या ग्रंथगोंधळी येऊनी ॥ साह्य करी जननीये ॥४॥
मागिल्या अध्यांयी रसाळ कथन ॥ गणादि सकळांचे केले नमन ॥ उपरी मच्छिंद्राचें जनन ॥ यथाविधी कथियेलें ॥५॥
आतां पुढें श्रवणार्थी ॥ बैसले आहेत महाश्रोती ॥ तयांची कामना भगवती ॥ पूर्ण करावया येई कां ॥६॥
तरी श्रोतीं सिंहावलोकनीं कथन ॥ श्रीदत्तदेव आणि उमारमण ॥ भागीरथीविपिनाकारण ॥ पहात पहात चालिले ॥७॥
जैसे फलानिमित्त पक्षी ॥ फिरत राहती वृक्षोवृक्षीं ॥ त्याचि न्यायें उभयपक्षी ॥ गमन करिती तीरातें ॥८॥
सहज चालती विपिनवाटी ॥ तों मच्छिंद्र देखिला त्यांनीं दृष्टीं ॥ बाळतनू पाठपोटीं ॥ अस्थि त्वचा उरल्या पैं ॥९॥
जटा पिंगट नखें जळमट ॥ फंटकारी पादांगुष्ठ ॥ कार्पासमय झाली दृष्ट ॥ त्वचा लिपटली अस्थींसी ॥१०॥
सर्वांगे शिरा टळटळाट ॥ दिसती अवनी नामपाठ ॥ ध्वनिमात्र शब्द उठे ॥ चलनवलन नयनांचें ॥११॥
ऐसा पाहूनि तपोजेठी ॥ विस्मयो करिती आपुले पोटीं ॥ म्हणती ऐसा कलीपाठीं ॥ तपी नेणों कोणीच ॥१२॥
अहो विश्वामित्रप्रकरणी ॥ दिसतो तपी हा मुगुटमणी ॥ तपार्थ कामना अंतःकरणीं ॥ करणी कोण यातें उदेली ॥१३॥
मग दत्तासि म्हणे आदिनाथ ॥ मी स्थिरता राहतों महीं येथ ॥ तुम्हीं जाऊनि कामनेतें ॥ विचारावें तयातें ॥१४॥
कवणा अर्थी कैसा भाव ॥ उचंबळला कामार्णव ॥ तरी लिप्सेचा समूळ ठाव ॥ काय तोही पहावा ॥१५॥
येऊनि त्यापरी अत्रिनंदन ॥ शिवानंदसूक्तिक सुढाळ रत्न । श्रवणपुटीं स्वीकारुन ॥ तयापासीं पातला ॥१६॥
उभा राहोनि समोर दृष्टी ॥ म्हणे महाराजा तपोजेठी ॥ कवण कामना उदेली पोटीं ॥ तें वरदवरातें मिरवावें ॥१७॥
ऐसे वरदाचे वागवट ॥ मच्छिंद्र श्रवण करितां झगट ॥ नम्रभाव धरुनि प्रकट ॥ तयालागीं बोलत ॥१८॥
कर्णी शब्द पडतां सुखस्थिती ॥ दृष्टी काढोनियां वरती ॥ पाहता झाला दत्ताप्रती ॥ महाराज योगी तो ॥१९॥
भ्रूसंकेतें करोनि नमन ॥ दाविता झाला निजनभ्रपण ॥ जो कीम ईश्वरी आराधन – ॥ प्राप्तीलागी उदेला ॥२०॥
बोले महाराजा कृपासरिता ॥ तुम्ही कोण तें सांगावें आतां ॥ द्वादश वर्षे काननीं लोटतां ॥ मानव नातळे दृष्टीसी ॥२१॥
तरी त्वच्चित्त सदैव भवानी ॥ प्रत्यक्ष झाली मम प्रारब्धें धरणीं ॥ तरी प्रसादनग अभ्युत्थानीं ॥ स्थापूनि जाई महाराजा ॥२२॥
ऐसें तयाचें वागुत्तर ॥ ऐकोनि तोषला अनसूयाकुमर ॥ म्हणे वा रे नामोच्चार ॥ दत्त ऐसें मज म्हणती ॥२३॥
जो व्याघ्रपदीं ऋषिजन्म ॥ अत्रि ऐसें तया नाम ॥ तयाचा सुत मी दासोत्तम ॥ महीलागीं आधारलों ॥२४॥
तरी असो ऐसी गोष्टी ॥ कवण कामना तुझ्या पोटीं ॥ उदेली जे तपोजेठी ॥ शब्दसंपुटीं मिरवीं कां ॥२५॥
येरु म्हणे वरदोस्तु ॥ कामना वरी एक भगवंतु ॥ ऐसें वदता झाला अतीतु ॥ पदावरी लोटला ॥२६॥
जैसी सासुर्‍या बाळा असतां ॥ अवचट दृष्टी पडे माता ॥ हंबरडोनि धांवोनि येतां ॥ ग्रीवे मिठी घालीतसे ॥२७॥
किंवा अवचट वत्सा भेटतां गाय ॥ मग प्रेम लोटी चित्त सदैव ॥ तेणेंपरी मच्छिद्र मोहें ॥ पदावरी लोटला तो ॥२८॥
द्वादश वर्षे तपाचे श्रम ॥ ते आजि फळले मानूनि उत्तम ॥ सांडोनि सकळ आपुला नेम ॥ पदावरी लोटला तो ॥२९॥
परी तपश्रमाचे बहुत क्लेश ॥ हदयीं गहिंवरले दुःखलेश ॥ नेत्रींचे झरे विशेष ॥ पदावरी लोटले तैं ॥३०॥
तेणें झालें पादक्षालन ॥ पुढती बोले करी रुदन ॥ हे महाराजा तूं भगवान ॥ महीमाजी मिरविशी ॥३१॥
रुद्र विष्णु विरिंची सदय ॥ त्रिवर्गरुपी देह ऐक्यमय ॥ ऐसें असोनि सर्वमय ॥ साक्षी महीं अससी तूं ॥३२॥
तरी येऊनि सर्वज्ञमूर्ती ॥ असोनि माझा विसर चित्तीं ॥ पडलासे किमर्थ अर्थी ॥ अपराध गळीं सेवोनियां ॥३३॥
ऐसें म्हणोनि वारंवार ॥ ग्लानींत करी नमस्कार ॥ क्लेशनगीचें चक्षुद्वार ॥ सरितालोट लोटवी ॥३४॥
तरी तो अत्यंत शांत दाता ॥ म्हणे बा हे न करी चिंता ॥ प्रारब्धर्मदराचळाची सरिता ॥ ओघ ओघील आतांचि ॥३५॥
मग वरदहस्ते स्पर्शोनि मौळी ॥ कर्णी ओपीत मंत्रावळी ॥ तेणें अज्ञानदशाकाजळी ॥ फिटोनि गेली तत्काळ ॥३६॥
जैसें माहात्म्य भारती ॥ उदयदृष्टी करितां गभस्ती ॥ मग अंधकाराची व्याप्ती ॥ फिटोनि जाय तत्काळ ॥३७॥
तेवी दत्त वरदघन ॥ वोळतां गेलें सकळ अज्ञान ॥ मग चराचर सकळ जीवन ॥ जैसें हेलावलें दृष्टीसी ॥३८॥
नाठवे कांहीं दुजेपण ॥ झालें ऐक्य ब्रह्मसनातन ॥ जैसें उदधी सरिताजीवन ॥ जीवना जीवनसम दिसे ॥३९॥
ऐसी झालिया जीवनसम दृष्टी ॥ आत्रेय धरिता झाला पोटीं ॥ म्हणे बा रे योगी धूर्जटी ॥ इंदिरावर कोठें तो सांग ॥४०॥
येरु म्हणे जी ताता ॥ ईश्वरावांचोनि नसे वार्ता ॥ जळीं स्थळीं काष्ठीं महीं पर्वता ॥ ईश्वर नांदे सर्वस्वीं ॥४१॥
ऐसें ऐकोनि वागुत्तर ॥ ग्रीवा तुकवी अत्रिकुमर ॥ मग सच्छिष्याचा धरोनि कर ॥ चालता झाला महाराज तो ॥४२॥
सहज चालतां चाले नेटीं ॥ आले आदिनाथ प्रेमदृष्टी ॥ मच्छिंद्र मूर्धकमळधाटी ॥ पदावरी वाहातसे ॥४३॥
शिवें पाहूनि मंददेहीं ॥ म्हणे हा पूर्वी नारायण कवी ॥ मग प्रेमसरितेच्या लोटप्रवाहीं ॥ धरिला हदयीं तत्काळ ॥४४॥
मग त्रिवर्ग येऊनि त्या स्थानीं ॥ दत्तासी म्हणे पंचमूर्धनी ॥ या शिष्यातें अभ्यासोनी ॥ सकळ सिद्धी मिरवीं कां ॥४५॥
जें वेदकारणाचें निजसार ॥ जें सर्वोपकाराचें गुहागर ॥ सकळ सिद्धींचें अर्थमाहेर ॥ निवेदी तूं महाराजा ॥४६॥
जारणमारण उच्चाटण ॥ शापादपि निवारण ॥ शरादपि अस्त्रादिनिबर्हण मंत्रशक्ती त्या वरत्या ॥४७॥
जो जैसा कर्मविजे पाठ ॥ होती दैवतें वरती भेट ॥ वंशवरद वाक्पट ॥ मस्तकीं स्थापोनि जाताती ॥४८॥
वरुण आदित्य सोमस्वामी ॥ भौमशक्रादि यमद्रमी ॥ शिवशक्ति कामतरणी ॥ वर देऊनि उठविले ॥४९॥
विष्णू विरिंची कृपाकृती ॥ वरदबीजे देऊनि शक्ति ॥ ते मंत्र अंखें अपारगती ॥ हदयामाजी हेलावला ॥५०॥
असो सद्विद्येचा मंदराचळ ॥ उभवोनियां अत्रिबाळ ॥ क्षणमात्र वेंचूनि केला सबळ ॥ सिद्धतरणी जेउता ॥५१॥
नागबकादि वातास्त्र ॥ नगनागादि महावज्र ॥ पावक जलधी अस्त्र पवित्र ॥ सांगोपांग तो झाला ॥५२॥
ऐसें सांगोनि सांगोपांग ॥ जाता झाला योगमार्ग ॥ परी सांप्रदाय योजूनि योग ॥ कानफाडी मिरवला ॥५३॥
पुढील भविष्य जाणोन ॥ सांप्रदाय केला निर्माण ॥ षडरुप जोगीदर्शन ॥ कानफाडी मिरवले ॥५४॥
नाथ ऐसें देऊनि नाम ॥ शिंगी शैली देऊनि भूषण ॥ ऐसें परिकरोनि प्रमाण ॥ अत्रिनंदन पैं गेला ॥५५॥
यापरी तो मच्छिंद्रनाथ ॥ नमोनि निघाला आदिनाथ ॥ महीवरी नाना तीर्थे ॥ शोध करीत चालिला ॥५६॥
तो भ्रमण करितां सप्तश्रृंगीं ॥ येता झाला महायोगी ॥ अंबिका वंदोनि मनोमार्गी ॥ सप्रेम स्थितीं गौरविली ॥५७॥
करीत वैखरीं अंबास्तवन ॥ तों आलें कल्पने मन ॥ कीं कांहीं तरी कवित्वसाधन ॥ लोकांमाजी मिरवावें ॥५८॥
कवित्व तरी करावें ऐसें ॥ कीं उपयोगी पडे सर्व जगास ॥ मग योजोनियां शाबरीविद्येस ॥ मनामाजी ठसविली ॥५९॥
यापरी अनेक कल्पना करीत ॥ कीं शाबरीविद्येंचे करावें कवित ॥ परी वरदगुंतीं वश्य दैवत ॥ केउते रीतीं होतील ॥६०॥
मग अंबेपासी अनुष्ठान ॥ करिता झाला सप्तादिन ॥ वेदबीजाचें अभिषिंचन ॥ अंबेलागी करीतसे ॥६१॥
तेणें जागृत महिषमर्दिनी ॥ होऊनि बोले तयालागोनी ॥ बा रे कवण कामना मनीं ॥ वेधली तें मज सांग ॥६२॥
येरु ह्नणे वो जगज्जननी ॥ शाबरी विद्येचें कवित्व कामनीं ॥ वेधक परी वरालागोनी ॥ उपाय कांहीं मज सांग ॥६३॥
उपरी बोले चंडिका भवानी ॥ पूर्णता पावशी सकळ कामनीं ॥ मग त्या सिद्धाचा हात धरोनी ॥ मार्तंडपर्वतीं पैं नेला ॥६४॥
तेथें नागवृक्ष अचिंत्य थोर ॥ तरु नोहे तो सिद्धीचें माहेर ॥ दृश्यादृश्य केलें पर ॥ महातरु नांदतसे ॥६५॥
तेथें करोनि बीजी हवन ॥ तरु केला दृश्यमान ॥ तो कनकवर्ण देदीप्यमान ॥ निजदृष्टीं देखिला ॥६६॥
त्या तरुच्या शाखोपांतीं ॥ नाना दैवतें विराजती ॥ मग नामाभिधानें सकळ भगवती ॥ देवतांची सांगे त्या ॥६७॥
तीं दैवतें धुरंधर बावन्न वीर ॥ मूर्तिमंत असती तरुवर ॥ नरसी काळिका महिषासुर ॥ म्हंमदा झोटिंग वीरभद्र ॥६८॥
वेताळ मारुती अयोध्याधीश ॥ श्रीकोदंडपाणी रामेश ॥ सूर्य नामीं तेथ द्वादश ॥ मूर्तिमंत नांदतसे ॥६९॥
पायरी जलदेवता असती नव ॥ कुमारी धनदा नंदा नांव ॥ विमळा मंगळा ज्ञानप्राप्तिव ॥ लक्ष्मी आणि विख्याता ॥७०॥
यापरी चंडा मामुंडा ॥ रंडा कुंडा महालंडा ॥ अप्सरा जोगिनी शंडवितंडा ॥ तरुभागी विराजल्या ॥७१॥
काळव्याळ वीरभैरव ॥ भस्मकेत सिद्धभैरव ॥ रुद्र ईश्वरी गण भैरव ॥ अष्टभैरव हे असती ॥७२॥
यापरी शस्त्रअस्त्रयामिना ॥ दमि धूमि कुचित भामिना ॥ सातवी ज्वाळा शुभानना ॥ वृक्षावरी त्या असती ॥७३॥
यापरी शंखिनी डंखिणी यक्षिणी ॥ त्या समुच्चयें असती बारा जणी ॥ अष्टसिद्धी महाप्रकरणी ॥ वृक्षावरी विराजल्या ॥७४॥
प्राप्ति प्राकाभ्या अणिमा गरिमा ॥ ईशित्व वशित्व प्रथिमा महिमा ॥ एवंच अष्टसिद्धी नामा ॥ तरुवरी विराजल्या ॥७५॥
अष्टसिद्धींसमवेत ॥ बावन्न वीर सकळ दैवत ॥ तया तरुच्या शाखा व्यक्त ॥ करोनियां बैसले ॥७६॥
ऐसे दृष्टी पाहिले सर्वही ॥ तीं पहाती न बोलती कांहीं ॥ यावरी अंबिका करी काई ॥ निवे दोनी नाथातें ॥७७॥
बा रे ऋष्यमूकपर्वतस्थानी ॥ ब्रह्मगिरीच्या निकटवासनीं ॥ अंजनपर्वत तयासी म्हणी ॥ नदी काचित आहे बा ॥७८॥
दक्षिणओघीं सरिता जात ॥ ते कांठीं महाकाळी दैवत ॥ स्थानें असती जाण तेथ ॥ भगवतीतें नमावें ॥७९॥
तेथोनि पुढें दक्षिणपंथीं ॥ सरितापात्रें जावें निगुती ॥ परी बा तेथें श्वेतकुंडें असती ॥ तोयमरित महाराजा ॥८०॥
तरी शुक्लांवेल कवळूनि हातीं ॥ एक एक सोडावी कुंडाप्रती ॥ ऐशीं कुंडें एकाशतीं ॥ हस्तिपदसमान आहेत ॥८१॥
परी तितुकें पूजन कोरडे वेलीं ॥ सकल सरल्या परत पाउलीं ॥ पाहात यावें ती वल्ली ॥ सकळ कुंडांमाझारी ॥८२॥
जया कुंडांत सजीव वेल ॥ दृष्टिगोचर बा होईल ॥ तया कुंडीं स्नान वहिले ॥ करोनि जीवन प्राशिजे ॥८३॥
तें जीवन प्राशितां निश्वित ॥ मूर्च्छा येईल एक मुहूर्त ॥ तै बारा नाभीं जपावे आदित्य ॥ मूच्छेंमाजी असतां पैं ॥८४॥
मग प्रत्यक्ष होईल तमांतक ॥ मौळी घ्यावा तो हस्तक ॥ पुढें काचकूपिका भरोनि उदक ॥ येथें यावें महाराजा ॥८५॥
मग बारा नामीं करोनि सिंचनीं ॥ तरु न्हाणावा तया जीवनीं ॥ तेव्हां दैवतें प्रसन्न होऊनी ॥ वरदान तूंतें देतील बा ॥८६॥
परी एक वेळां न घडे ऐसें ॥ खेपा घालाव्या षण्मास ॥ एक एक दैवत एक खेपेस ॥ प्रसन्न होईल महाराजा ॥८७॥
ऐसें सांगोनि माय भगवती ॥ गेली आपुले स्थानाप्रती ॥ येरु पावला अंजनपर्वतीं ॥ सरितापात्री ओघातें ॥८८॥
काळी महाकाळी देवतांस ॥ नमोनि निघाला काननास ॥ करीं कवळोनि शुक्लवेलास ॥ कुंडांलागी शोधीतसे ॥८९॥
असो एकशतं कुंडें पाहोन ॥ तितुक्यांत शुक्लवेल स्थापोन ॥ पुन्हां पाहे परतोन ॥ सकळ कुंडांमाझारी ॥९०॥
तों आदित्यनामें कुंडीं तीव्र ॥ ते वेल पाहे साचोकार ॥ तों दृष्टीं पडले पल्लवाकार ॥ स्नान तेथें सारिलें ॥९१॥
स्नान झालिया उदकपान ॥ होतांचि व्यापिलें अतिमूर्च्छेन ॥ परी द्वादश नामीं मंत्रसाधन ॥ सोडिलें नाहीं तयानें ॥९२॥
परी मूर्च्छा ओढवली अतितुंबळ ॥ शरीर झालें अतिविकळ ॥ स्वेद नेत्रें गेला अनिळ ॥ देह सांडोनि तयाचा ॥९३॥
ब्रह्मांडांतोनि अंतर्ज्योती ॥ तीही वेंधों पाहे अंतीं ॥ तरी आदित्यनांवें जाण होतीं ॥ जपालागीं नित्य करीत ॥९४॥
जसें जागृती घडोनि येत ॥ तोंचि स्वप्नीं जीव घोकीत ॥ त्याचि न्यायें उरला हेत ॥ जीव जपी अर्का तो ॥९५॥
ऐसे संकट घटतां थोर ॥ खालीं उतरला प्रभाकर ॥ कृपें स्पर्शोनि नयनीं कर ॥ सावध केला महाराज ॥९६॥
मग कामनेचा पुरवोनि हेत ॥ मस्तकीं ठेविला वरदहस्त ॥ म्हणे बा रे योजिला अर्थ ॥ सिद्धी पावसी येणें तूं ॥९७॥
ऐसें बोलोनि आदित्य गेला ॥ तेणें काचकुपिका भरोनि वहिला ॥ पुन्हा मार्तडपर्वतीं आला ॥ येऊनि नमी अश्वत्थ ॥९८॥
आदित्यनामें करोनि चिंतन ॥ आदित्य तेथें झाला प्रसन्न ॥ म्हणे महाराजा काय कामना ॥ निवेदावी मज आतां ॥९९॥
येरु म्हणे कवित्व करीन ॥ तया साह्य तुवां होऊन ॥ मंत्रविद्या तव नामानें ॥ फळास येवो महाराजा ॥१००॥
अवश्य म्हणूनि तमभंजन ॥ मंत्रविद्या साध्य करुन ॥ बांधला गेला जलजलोचन ॥ मंत्रशक्तिकार्यार्थ ॥१॥
ऐसा सप्त मास येरझारा करुन ॥ दैवतांसी करोनि घेतलें प्रसन्न ॥ मग शाबरीविद्येचा ग्रंथ निर्मून ॥ बंगाल देशीं चालता झाला ॥२॥
असो ऐसी गौरक्षकथा ॥ वदला आहे किमयागारग्रंथा ॥ तेथें किमयांची स्थानें सर्वथा ॥ सांगतलीं आहेत जीं ॥३॥
परी प्रथम अवघड करणें ॥ तें मानवातें न ये घडोन ॥ ते अवतारी असती परिपूर्ण ॥ म्हणोनी घडलें तयांसी ॥४॥
परी सांगावया कारण ॥ स्वमुखें गौरक्ष वदला आहे कथन ॥ त्या ग्रंथाचा आश्रय पाहून ॥ नवही योगी वर्णिले ग्रंथीं ॥५॥
तरी श्रोतीं तया ग्रंथा ॥ दोष न ठेवावा सर्वथा ॥ संशय आलिया किमयागारग्रंथा ॥ विलोकावें विचक्षणीं ॥६॥
मुळावेगळें कांहीं कथन ॥ येत नाहीं जी घडोन ॥ म्हणोनि सकळ संशय सांडोन ॥ ग्रंथ श्रवणीं स्वीकारा ॥७॥
यापरी बळेचि चाळवोनि दोष ॥ निंदोनि जो कां मोडील हरुप ॥ बिकल्पपंथी मिरवितां जगास ॥ पावेल वंशबुडी तो ॥८॥
आणिक वाणी जाईल झडोन ॥ नरकीं पडेल सप्त जन्म ॥ आणि जन्मोजन्मीं शरीरेंकरोन ॥ क्षयरोग भोगील तो ॥९॥
असो आतां तीर्थउद्देशीं ॥ मच्छिंद्र गेला बंगालदेशीं ॥ तेथे फिरत तीर्थवासीं ॥ हेळा १ समुद्रीं पातला ॥११०॥
तये देशीं चंद्रगिरि ग्राम ॥ तेथे नरसिंहाचा झाला जन्म ॥ सुराज पिता विप्रोत्तम ॥ कृतिदेवीकृशीं आचारनेम ॥ सकळ धर्म पाळी तो ॥१३॥
आधीं तपन यजन २ याजन ॥ स्नानसंध्यामाजी निपुण ॥ तयाची कांता गुणोत्तम ॥ सरस्वती नामें मिरवतसे ॥१४॥
सदा सुशील लावण्यखाणी ॥ कीं नक्षत्रपातीं विराजे मांडणीं ॥ वाटे काम इच्छा धरुनि मनीं ॥ तेथें येऊनि बैसला ॥१५॥
कीं स्वर्गी मेघांचे मंडळ पाहीं ॥ तेथोनि चपळा उदया ये ही ॥ कीं अर्क होऊनि गृहीं गोसावी ॥ तेजभिक्षा मागतसे ॥१६॥
जियेचे अधरपंबळदेठीं ॥ द्विज विराजती वरती थाटीं ॥ जैसे रत्न हेमी शेवटीं ॥ स्वतेजें तगटीं ॥ मिरवितसे ॥१७॥
भाळ विशाळ सोगयांजन ॥ कुंकुमरसें शोभलें गहन ॥ मुक्तानक्षत्रकबरीं संगीन ॥ चंद्राबिजोरा विराजवी ॥१८॥
नासिक सरळाकृती ॥ ते शुक्तिकारत्नहेमगुप्ती ॥ मुक्तनळे जैसे गभस्ती ॥ नासिकपात्रीं विराजले ॥१९॥
कर्णबिंदी वलयाकृती ॥ हेममुगुटीं ढाळ देती ॥ रत्नताटंके ॥ नक्षत्रपातीं ॥ करुं वश्य ती पातले ॥१२०॥
असो ऐसी श्रृंगारखाणी ॥ सकळ संपत्ति नटली कामिनी ॥ रुपंवती सकळ गुणीं ॥ जगामाजीं मिरवतसे ॥२१॥
परी उदरीं नाहीं संतान परम ॥ तेणें उचंबळोनी योगकाम ॥ न आवडे धंदा धामाश्रम ॥ सदा वियोग बाळाचा ॥२२॥
देवदेव्हारे उपाय अनेक ॥ करिती झाली कामनादिक ॥ परी अर्थ कोठें उदयदायक ॥ स्वप्नामाजीं आतळेना ॥२३॥
नावडे आसन वसन गात्र ॥ विकळ मिरविती निराशगात्र ॥ शून्यधामीं चित्त ॥ पवित्र नांदणुकी नांदतसे ॥२४॥
प्रपंच मानिती अतिहीन ॥ जैसें दीपाविण शून्य सदन ॥ कीं सकळस्वरुपीं दाराहरण ॥ परी नासिकहीन मिरवतसे ॥२५॥
कीं वज्राउपरी गिरे गोमट ॥ परी वसतीस दिसे तळपट ॥ तेथें पाहतां दानवी पिष्ट ॥ कांडिती ऐसें वाटे कीं ॥२६॥
कीं तरुविण अरण्य कर्कश ॥ कीं सरितांविन जैसे विरस ॥ मग तें क्षणैक पशुमात्रास ॥ भयंकर दरी वाटतसे ॥२७॥
कीं शरीरीं चांगुलपण ॥ परिधानिलें वस्त्रानें भूषण ॥ परि चतुःस्कंधीं शवदर्शन ॥ सुगम कांहीं वाटेना ॥२८॥
तें शरीर घ्राणाविण ॥ आप्तवर्गातें वाटे हीन ॥ तेवीं सर्व उपचार कांतेलागोन ॥ संसार हीन वाटतसे ॥२९॥
ऐसें असतां भावस्थिती ॥ गृही दर्शिली योगमूर्ती ॥ नाथ मच्छिंद्र अंगणाप्रती ॥ अलक्ष सवाल वदतसे ॥१३०॥
तंव ते कांतेनें पाहूनि त्यातें ॥ चरणीं लोटली शोकभरितें ॥ आणोनि शीघ्र वस्त्र आसनातें ॥ विराजविला महाराज ॥३१॥
बैसोनि नाथानिकत ॥ सांगती वियोग शोक उल्हाट ॥ हदयीं भरोनि नेत्रपाट ॥ क्लेशांबु मिरविले ॥३२॥
म्हणे महाराजा अनाथनाथा ॥ तुम्ही सर्वगुणी विद्येसी जाणतां ॥ तरी मम हदयीं शोकसरिता ॥ नाशजळा वाटतसे ॥३३॥
म्हणे तरी यातें उपाव कांहीं ॥ सांगा म्हणोनि लागतें पायीं ॥ पुन्हां स्पर्शोनि मौळी प्रवाहीं ॥ कवण शब्दा वाढवीतसे ॥३४॥
पुढें ठेवोनि भिक्षान्न ॥ पुन्हां कवळी मोहें चरण ॥ आणि नेत्रां घनाची वृष्टि जीवन ॥ पदमहीतें सिंचीतसे ॥३५॥
तेणें मच्छिंद्रचित्तसरिते ॥ मोहसराटे अपार भरुते ॥ शब्दें तोयओघ मिरवत ॥ होतें सुखसरितेसी ॥३६॥
म्हणे वो साध्वी क्लेशवंत ॥ किमर्थ कामनीं चित्त ॥ तें मज वद कीं चित्तार्थ ॥ सकळां मुक्ती लाहील कीं ॥३७॥
ऐसे शब्देवर्गउगमा ॥ ऐकोनि बोले द्विजराम ॥ म्हणे महाराज योगद्रुमा ॥ संतती नाही वंशातें ॥३८॥
तेणें वियोगें खदिरांगार ॥ झगट करितो अतितीव ॥ तेणेंकरोनि चित्त शरीर ॥ दाह पावे महाराजा ॥३९॥
ऐसे क्लेश चित्तशक्ती ॥ कदा न वसे धैर्यपाठी ॥ दुःख गोंधळी शोकपातीं ॥ नृत्य करी कवळूनी ॥१४०॥
तरी हा शोकवडवानळ ॥ जाळूं पाहे धैर्यजळ ॥ त्यांत स्वामींनीं होऊनि दयाळ ॥ शोकग्नीतें विझवावें ॥४१॥
ऐसी वदतां वागभगवती ॥ प्रेमा उदेला नाथचित्तीं ॥ मग आदित्यनामें मंत्रविभूनी ॥ महाशक्ती निर्मीतमे ॥४२॥
नाथाकरी भस्माचिमुटी ॥ तेथें वीर्य करी राहाटी ॥ मग तें भस्म तपोजठी ॥ तिये हातीं वोपीतसे ॥४३॥
म्हणे माय वो शुभाननी ॥ हे भस्मचिमुटी करीं कवळूनी ॥ घेई सेवीं आपुले शयनीं ॥ निशीमाजी जननीये ॥४४॥
म्हणतील भस्म नोहे पूर्ण गभस्ती ॥ जो हरिनारायणउदयो कीर्ति ॥ प्रभा मिरवोनि त्रिजगतीं ॥ मोक्षमांदुसा मिरवेल ॥४५॥
तरी तूं सहसा हळवटपणी ॥ कामना नवरीं भस्मासनीं ॥ म्यांही पुढील भविष्य जाणोनी ॥ चिद्भवानी वदविली ॥४६॥
या भस्माची प्रतापस्थित ॥ तव उदरीं होईल जो सुत ॥ तयातें अनुग्रह देऊनिया स्वतः ॥ करीन सरस ब्रह्मांडीं ॥४७॥
मग तो सुत न म्हणे माय ॥ सकळ सिद्धींचा होईल राय ॥ जैसा खगी नक्षत्रमय ॥ शशिनाथ मिरवेल ॥४८॥
मग तो न माय ब्रह्मांडभरी ॥ कीर्तिरश्मीचे तेजविवरीं ॥ आणि वंद्य होईल चराचरीं ॥ मानवदानवदेवादिकां ॥४९॥
तरी माये संशयो न धरितां ॥ भक्षीं भस्म सांडोनि चिंता ॥ ऐसी सांगोनि सकळ वार्ता ॥ नाथ उठे तेथूनि ॥१५०॥
यावरी बोले शुभाननी ॥ कीं महाराजा योगधामीं ॥ तुम्ही केव्हां याल परतोनी ॥ सुता अनुग्रह वोपावया ॥५१॥
नाथ ऐकोन बोले तीतें ॥ म्हणे ऐक वो सदगुणसरिते ॥ पुन्हां येऊनि देई उपदेशातें ॥ द्वादशवर्पाउपगंतीं ॥५२॥
ऐसे वदोनि शब्द सुढाळ ॥ निघता झाला सिद्धपाळ ॥ तीर्थउद्देशीं नानास्थळ ॥ महीलागीं लंघीतसे ॥५३॥
येरीकडे भस्मचिमुटी ॥ सदृढ बांधोनि ठेविली गांठीं ॥ हरुष न राहे पोटीं ॥ उचंबळोनि दाटलासे ॥५४॥
मग ती सर्वेचि नितंबिनी ॥ जाऊनि बैसे शेजारसदनीं ॥ तेथें सात पांच व्रजवासिनी ॥ येऊनि त्या स्थानीं बैसल्या ॥५५॥
ते त्या जाया शब्दरहाटीं ॥ सहज बोलती प्रपंचगोष्टी ॥ त्यांत ही जाया हर्ष पोटीं ॥ कथा सांगे ती आपुली ॥५६॥
म्हणे माय वो ऐका वचन ॥ चित्त क्षीण झालें संततीविण ॥ परी आज आला सर्वार्थ घडोन ॥ तो श्रवणपुटें स्वीकारा ॥५७॥
एक अकस्मात माझ्या सदनीं ॥ बोवा आला कान फाडोनी ॥ कानफाडी केवळ तरणी ॥ मातें दिसूनि आला तो ॥५८॥
मग म्यां त्यासी स्तवोनी भक्तीं ॥ प्रसन्न केली चित्तभगवती ॥ मग प्रसाद वोपूनि माझे हातीं ॥ गमन करिता झाला तो ॥५९॥
तरी तो प्रसाद भस्मचिमुटी ॥ मातें दिधली पुत्रवृष्टी ॥ परी सांगोनि गेला स्वयें होटीं ॥ भक्षण करीं शयनांत ॥१६०॥
तरी माय वो सांगा नीती ॥ तेणें वाढेल काय संतती ॥ येरी ऐकोनि न मानिती ॥ तेणें काय होईल गे ॥६१॥
अगे ऐसीं सोंगें महीवरती ॥ कितीएक ठक बहु असती ॥ नाना कवटाळें करुनि दाविती ॥ जग भोंदिती जननीये ॥६२॥
आणि दुसरा त्यांत आहे अर्थ ॥ कानफाडे कवटाळे व्यक्त ॥ नानापरींच्या विद्या बहुत ॥ तयांपासी असती वो ॥६३॥
काय वो सांगूं शुभगात्री ॥ कानफाडे कृत्रिममंत्री ॥ जाया पाहोनि शुभगात्री ॥ करिती कुत्री मंत्रानें ॥६४॥
मग ते तयांते सवें घेऊनी ॥ हिंडती वस्ती क्षेत्रमेदिनी ॥ रात्रीमाजी कांता करोनी ॥ सुखशयनीं भोगिती ते ॥६५॥
तरी दिवसां कुत्री रात्रीं जाया ॥ करिती त्यांसी जाण माया ॥ तूं कोणीकडूनि भ्रमांत या ॥ पडली आहेस जननीये ॥६६॥
परी हें आम्हांसी दिसतें वोखट ॥ तूं शुभानन जाया अतिबरवंट ॥ पदरीं बांधोनि घेतलें कपट ॥ यांत बरवें दिसेना ॥६७॥
ऐसे बोल बोलतां युवती ॥ भवव्याघ्राची झाली वस्ती ॥ मग ती परम विटूनी चित्तीं ॥ सदनाप्रती आलीसे ॥६८॥
मग ती कवळोनि भस्मचिमुटीसी ॥ येती झाली गोठ्यापासीं ॥ तेथें गोरजकेरांसीं ॥ मिरवलीसे उकरडां ॥६९॥
तयामाजी भस्मचिमुटी ॥ सांडिती झाली ते गोरटी ॥ तयामाजी हरिजेठी ॥ संचार करी महाराज ॥१७०॥
जो नवनारायण कीर्तिध्वज ॥ प्रत्यक्ष विष्णु तेजःपुंज ॥ हरि ऐसे नाम साजे ॥ कीर्ति रत्नामाझारीं ॥७१॥
असो ऐसी अदैवराहटी ॥ करोनि जाती झाली गोरटी ॥ सदनीं येऊनि प्रपंचदिठीं ॥ सदा सर्वदा मिरवतसे ॥७२॥
असो ऐशी कथाअवसर ॥ पुढें निवेदूं ग्रंथ सादर ॥ तरी श्रोतीं क्षीरोदकसार ॥ पुढिले अध्यायीं स्वीकारणें ॥७३॥
भक्तिसार हा कथार्थ ग्रंथ ॥ शुक्तिकानवरत्नमुक्त ॥ तुम्हां श्रोत्यांचे कर्णग्रीवेंत ॥ भूषणातें शृंगारुं हो ॥७४॥
यापरी निंदक खळ दुर्जन ॥ असो त्यांचें कांजीपान ॥ तयांचे निंद्य वचन ऐकोन ॥ सोडों नका क्षीरोदका ॥७५॥
धुंडीसुत मालूचें वचन ॥ नरहरि वदे जग सुगम ॥ भावार्थगुणीं गुंफोन ॥ माळ स्वीकारी श्रोत्यांसी ॥७६॥
स्वस्तिश्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ द्वितीयोध्याय गोडा हा ॥१७७॥
अध्याय ॥२॥ ओंव्या ॥१७७॥ ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ ॥ शुभं भवतु ॥
॥ नवनाथभक्तिसार द्वितीयोध्याय समाप्त ॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय ३
श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी पंढरीशा ॥ रुक्मिणीवरा आदिपुरुषा ॥ पुंडलीकवरदा पुंडरीकाक्षा ॥ सर्वसाक्षी जाणता तूं ॥१॥
हे जगत्पालका जगन्नायका ॥ ब्रह्मांडावरी यादवकुळाटिळका ॥ आतां भक्तिसारीं दीपिका ॥ ग्रंथार्थदृष्टी मिरवावी ॥२॥
मागिले अध्यायीं सिद्धसाधन ॥ श्रीमच्छिंद्रनाथा आलें घडोन ॥ उपरांतिक भस्मदान ॥ सरस्वतीतें तेणें केलें ॥३॥
केले परी दैवहत ॥ तिनें टाकिलें गोमहींत ॥ परी फार ठकली अदैववंत ॥ अतिहीन प्रारब्धीं ॥४॥
घर पुसत लाभ आला ॥ तो निर्दैवपणें पदीं लोटिला ॥ कीं पुढें मांदुस येतां वहिल ॥ अंध होय आवडीनें ॥५॥
कीं अवचट लाधला चिंतामणी ॥ तो आवडी गोवी गोफणी ॥ कीं खडा म्हणोनि देतो झोंकोनी ॥ कृषिशेतीं टाकीतसे ॥६॥
कीं अवचट लाधतां पीयूषघट ॥ विष म्हणोनि करी वीट ॥ तेवीं विप्रजाया अदैवें पाठ ॥ नाडलीसे सर्वस्वीं ॥७॥
सहज काननीं फिरतां फिरतां ॥ जाऊनि बैसे कल्पतरुखालता ॥ परी दैवइच्छे भूत खाईल आतां ॥ तन्न्यायें नाडली ॥८॥
कीं कामधेनु गृहीं आली ॥ ती बाहेर बळेंचि दवडिली ॥ तन्न्यायें परी झाली ॥ नाडलीसे सर्वस्वें ॥९॥
किंवा बाण ढाळितां खेळींमेळीं ॥ निधान लाधला हस्तकमळीं ॥ तो गार म्हणोनि सांडिला जळीं ॥ महाडोहीं निर्दैवें ॥१०॥
कीं सहज आतुडे हातीं परीस ॥ खापर म्हणोनि टाकितसे त्यास ॥ कीं घरा आला राजहंस ॥ वायस म्हणोनि दवडिला ॥११॥
कीं हार देऊं देव उदित ॥ परी त्यासी भासलें परम भूत ॥ तन्न्यायें विप्रकांतेस ॥ घडोनि आलें महाराजा ॥१२॥
येरीकडे मच्छिंद्रनाथ ॥ पूर्वसमुद्रीं जगस्त्राथ ॥ करोनि सेतुबंधा येत ॥ रामेश्वरदर्शनीं ॥१३॥
तो श्वेती येऊनि करी स्नान ॥ अवचट देखिला वायुनंदन ॥ क्लेशशरीरा जरा व्यापून ॥ सान शरीरी बैसला ॥१४॥
तया संधींत मेघ वर्षाव ॥ करिता झाला सहजस्वभाव ॥ दरडी उरकोनि गुहा यास्तव ॥ करिता झाला मारुती ॥१५॥
वरुनि वर्षाव पर्जन्य करीत ॥ येरु इकडे दरडी उकरीत ॥ तें पाहोनि मच्छिंद्रनाथ ॥ विस्मयातें पावले ॥१६॥
पावला परी हटकोनि बोलत ॥ म्हणे मकंटा तूं मूर्ख बहुत ॥ आतां करिसी सदन निश्वित ॥ स्वशरीर रक्षावया ॥१७॥
पर्जन्य वर्षे विशाळधार ॥ यांत कधीं करसील घर ॥ जैंसे तस्करीं लुटलियावर ॥ दीपा तेल भरीतसे ॥१८॥
कीं बाईल गेलिया झोंपा केला ॥ तैसा न्याय घडोनि आला ॥ कीं स्वसदनातें पावक लागला ॥ कूप खणी विझवावया ॥१९॥
कीं ग्रीवे पडतां काळफांस ॥ मग वाचिता होय अमरस्तोत्रास ॥ कीं परम पीडितां तृषार्तास ॥ कूप खणूं म्हणतसे ॥२०॥
कीं हदयीं पेटला जठरानळ ॥ कामधेनूचें इच्छिती फळ ॥ किंवा मेघ ओसरल्या बीजें रसाळ ॥ महीलागीं पेरीतसे ॥२१॥
तन्न्यायें पर्जन्यकाळ ॥ सदन करिसी उतावीळ ॥ तस्मात् मूर्ख मर्कट वाचाळ ॥ मिरवूं आलासी पुढागं ॥२२॥
ऐसें ऐकोनि वायुनंदन ॥ म्हणे चतुर आहेस कोण ॥ येरु म्हणे जती पूर्ण ॥ मच्छिंद्र ऐसें मज म्हणती ॥२३॥
येरु ह्नणे तूतें जती ॥ कोणे अर्थी लोक म्हणती ॥ नाथ म्हणे प्रतापशक्ती ॥ आहे म्हणोनि वदतात ॥२४॥
यावरी बोले वायुसुत ॥ आम्ही आयिकतों जती हनुमंत ॥ तुम्ही नूतन जती महींत ॥ एकाएकीं उदेलां ॥२५॥
तरीं आतां असो कैसें ॥ मी मारुतीच्या शेजारास ॥ भावें राहोनि एक वेळेस ॥ वरिलें आहे महाराजा ॥२६॥
तेही कला सहस्त्रांशीं ॥ मातें लाधली महापरेशी ॥ ते तुज दावितों या समयासी ॥ तयापासाव जे प्राप्त झाली ॥२७॥
तरी त्या कळेचें निवारण ॥ करोनि दावीं मजकारण ॥ नातरी जती ऐसें नाम ॥ सोडोनियां जाई बां ॥२८॥
यावरी बोले मच्छिंद्रनाथ ॥ कोणती कळा ती दावीं मातें ॥ तिचें निवारण श्रीगुरुनाथ ॥ करी जाण निश्वयें ॥२९॥
जैसा श्रीराम असतां शयनीं ॥ पाहे मारुती वृक्षावरोनी ॥ नाना पर्वत टाकी उचलोनी ॥ रामशरीरा योजोनियां ॥३०॥
परी रामें न सोडितां शयन ॥ सज्ज करुनि चापबाण ॥ सकळ पर्वतांकारण ॥ निवारण करी तो ॥३१॥
तन्न्यायें श्रीगुरुराज ॥ सकळ अर्थी पुरवील चोज ॥ सकळ ब्रम्हांडाचें ओझें ॥ नखाग्रीं धरील तो ॥३२॥
तेथें तुझी मर्कटा कथा ॥ किती असे दावी आतां ॥ फार करिसील पाषंडता झोकसील कवळीनें ॥३३॥
तरी आतां कां करिसी उशींर ॥ मर्कटा दावीं चमत्कार ॥ ऐसें ऐकतां वायुकुमर ॥ पूर्ण चित्तीं क्षोभला ॥३४॥
उड्डाण करोनि जाय एकांता ॥ तेथें धरी भीमरुपता ॥ न कळतां त्यातें सात पर्वतां ॥ उचलोनिया फेकिले ॥३५॥
नभमंडपीं ढगासमान ॥ पर्वत येतसे पंथीं गगन ॥ तें मच्छिंद्रनाथें दृष्टी पाहोन ॥ स्थिर स्थिर म्हणतसे ॥३६॥
वातप्रेरक मंत्रशक्ति ॥ वाटेंत कोंदली पर्वतीं ॥ तो येरीकडे आणिक मारुती ॥ दुसरा पर्वत फेकितसे ॥३७॥
तो दुसरा म्हणतां तिसरा येत ॥ चवथा पांचवा शतानुशत ॥ मग एकचि मंत्रे करोनि वात ॥ ठायींचे ठायीं रोधिला ॥३८॥
जैसे कंदुक बाळ खेळती ॥ मध्ये अटकतां परते पंथी ॥ तन्न्याय झाला पर्वती ॥ ठायींच्या ठायीं जाती ते ॥३९॥
येरीकडे वायुनंदन ॥ पर्वत परतता दृष्टी पाहोन ॥ पूर्ण क्षोभला जेवीं कृशान ॥ महाप्रळयकाळींचा ॥४०॥
मग महापर्वत एक विस्तीर्ण ॥ उचलोनि बाहुमस्तकीं अर्पून ॥ फेंकावा तो मच्छिंद्रनाथानें ॥ निजदृष्टीने देखिला ॥४१॥
मग अब्धिउदक घेऊनी ॥ वायुआकर्षणमंत्र म्हणोनि ॥ सबळ झुगारोनि पाणी ॥ वायुनंदन सिंचिला ॥४२॥
तेणें भरोनि शरीरीं वात ॥ चलनवलन सर्व सांडीत ॥ ऊर्ध्व झाले दोन्ही हात ॥ मौळीं पर्वत राहिला ॥४३॥
मग ते जैसी स्तंभावरी ॥ रचिली म्हणती द्वारकापुरी ॥ तेवी मारुती शिरावरी ॥ पर्वतातें मिरवीतसे ॥४४॥
खाली टाकावया न चले बळ ॥ जेवीं विरला हस्त विकळ ॥ पदीं चालावयाही बळ ॥ कांही एक न चाले ॥४५॥
तें पाहोनियां दीन बाळ ॥ हदयीं कवळी तात अनिळ ॥ मग प्रत्यक्ष होऊनि रसाळ ॥ सोडीं सोडीं बाळातें ॥४६॥
तैं अवश्य म्हणोनि मच्छिंद्रनाथ वातशक्ती ॥ संगीत झाली देइस्थिती ॥ मग समीप येऊनि नाथाप्रती ॥ धन्य धन्य म्हणतसे ॥४८॥
यावरी बोलता झाला अनिळ ॥ बा मारुती तुझे न चले बळ ॥ तुज मज आतीनिर्बळ ॥ बांधोनि केलें सिद्धानें ॥४९॥
जेणें तुझियां बापा बांधिलें ॥ त्यासी तुझें भय काय आले ॥ त्याचें आचरण तैसें झालें ॥ भक्तिशक्ति अघटित ॥५०॥
म्हणसी सिद्धाची मंत्रस्थिती ॥ अघटित असे बदतां उक्ती ॥ तरी माझी भक्ति गुरुची शक्ती ॥ ईश्वरी वाचा म्हणतात ॥५१॥
येतुल्या पांच शक्ती क्रियावंतासि ॥ सकळ देवता होती दासी ॥ ऐसें ऐकोनि अंजनीसुतासी ॥ परम आनंद मिरवला ॥५२॥
यउपरांतिक मच्छिंद्रनाथ ॥ मारुत मारुती यांच्या चरणीं लागत ॥ म्हणे येथोनि तुमचें सख्य उचित ॥ मजवरती असो कां ॥५३॥
मग प्रसन्न चित्तीं समीर मारुती ॥ म्हणती बारे त्वत्कार्यार्थी ॥ आम्ही वेंचोनि आपुली शक्ती ॥ सुखसंपत्ती तुज देऊं ॥५४॥
जैसे दानवांच्या काजा ॥ कविमहाराज उशना वर्ते वोजा ॥ तेवीं त्वत्कार्यार्थ मोजा ॥ शक्ती आपुली वेचूं आम्ही ॥५५॥
कीं सागरीं टिटवी अंड्यांकरिता ॥ आपुल्या शक्ती झाला वेंचिता ॥ तेवीं महाराजा त्वतकार्यार्था ॥ शक्ती आपुली वेचूं कीं ॥५६॥
कीं विधीच्या संकटांत ॥ विष्णु मत्स्यावतार घेत ॥ तन्न्याये त्वत्कायार्थ ॥ शक्ती आपुली वेचूं की ॥५७॥
की अवश्य ऋषींचे शापपृष्ठीं ॥ स्वयें विष्णु झाला कष्टी ॥ तन्न्यायें तुजसाठी ॥ शक्ती आपुली वेचूं कीं ॥५८॥
कीं रामाच्या उपयोगासी ॥ कपि गेले सीताशुद्धीसी ॥ तन्न्यायें तुजसी ॥ शक्ती आपुली वेंचूं कीं ॥५९॥
ऐसें वरदवाग्रत्न ॥ ओपूनि प्रीतीं वायुनंदन ॥ म्हणती बा रे तीर्थागमन ॥ जती नाम मिरवी कां ॥६०॥
यावरी बोले मच्छिंद्रनाथ ॥ जती नामें होईन विख्यात ॥ परी एक कल्पना तुझे चित्तीं ॥ नाथ म्हणे तूं सर्वज्ञमूर्ती ॥ आयुष्यभविष्य जाणसी ॥६२॥
ऐसी सर्वज्ञा असोनि नीती ॥ विवाद केला कां मजप्रती ॥ आणि भेटी झाली नागाश्वत्थीं ॥ तुझी माझी पूर्वीच ॥६३॥
तें शाबरी विद्येचें कवित्य ॥ करवोनि वर दीधला त्यांत ॥ ऐसें असोनि सखया माहीत ॥ रळी व्यर्थ कां केली ॥६४॥
यावरी बोले वायुनंदन ॥ बा तूं करितां श्वेतीं स्नान ॥ तेव्हां तूतें ओळखोन ॥ तुजपासीं मी आलों ॥६५॥
तूं कविनारायणाचा अवतार ॥ जननीं भेदिलें मच्छोदर ॥ हे माहीत परी त्या त्या कल्पनेवर ॥ चित्त कांहीं उदेलें ॥६६॥
कीं नागपत्रीं अश्वत्थासीं ॥ वर ओपिला देवें तुजपासीं ॥ परी त्या सद्विद्येचे सामर्थ्यासी ॥ पाहूं ऐसें वाटलें ॥६७॥
यावरी पुढें कार्य ॥ आणिक ॥ पडलें तूतें अलोलिक ॥ तेथें टिकाव धरणें कौतुक ॥ म्हणोनि शोध शोधिला ॥६८॥
तरी बा आतां येथोनि गमन ॥ स्त्रीराज्यासी करावें मज लक्षोन ॥ तेथें नातळे पुरुषप्रवेश पूर्ण ॥ परत्रभुवनीं तो पावे ॥६९॥
बा रे झालें तुझें दर्शन ॥ तुजसीं आहे माझें कारण ॥ मज मस्तकीचें ओझें उतरणें ॥ तुझे हातें होईल ॥७०॥
यावरी बोले मच्छिंद्रनाथ ॥ कैसा झालासी ऋणी व्यक्त ॥ सर्व कामातें वायुसुत ॥ सांगोपांग निरोपी ॥७१॥
येरु म्हणे योगद्रुमा ॥ रामाचें घडलें दास्य आम्हां ॥ सिताशुद्धि पाहोनि उगमा ॥ लंकापति मारविला ॥७२॥
तैं सीता घेऊनि अयोध्यें जातां ॥ परी सीतेच्या कामना वेधली चित्ता ॥ आहे दासत्व मारुती करिता ॥ महीलागी हा एक ॥७३॥
तरी हा असो बा संपूर्ण संपन्न ॥ कांता धन सुत एक सदन ॥ जरी वितुळे सुख संसारीं साधन ॥ कांतेमागें होतसे ॥७४॥
तरी या मारुतीसी कांता करोन ॥ भोगवूं सर्वसुखसंपन्न ॥ परी ब्रह्मचारी मम भाषण ॥ मान्य करील कीं नाहीं ॥७५॥
तरी यातें वचनीं गोंवून ॥ गृहस्थाश्रमीं करावा वायुनंदन ॥ ऐसें सीतेनें कल्पोन ॥ पाचारिलें आम्हांतें ॥७६॥
जवळीं बैसवोनि स्नेहानें ॥ स्वकरें मग मुख कुर्वाळोन ॥ म्हणे बा मारुति तूं धन्य ॥ तिहीं लोकीं अससी पै ॥७७॥
तरी बा माझें एक मागणें ॥ देसील तरी उत्तम मानीन ॥ यावरी तूंही नकार मजलागोन ॥ देणार नाहीं सहसाही ॥७८॥
उदार वेंचिती आपुला प्राण ॥ परी नकार न देती वाचेकरोन ॥ शिबीरायानें कपोताकारणें ॥ मांस दिधलें रती रती ॥७९॥
पाहें श्रियाळ उदारकीर्ती ॥ बाळ दिधलें याचकाहातीं ॥ तन्न्यायें त्याच पंक्तीं ॥ तूंही अससी कपींद्रा ॥८०॥
ऐसें ऐकतां जननीवचन ॥ परम तोषला वायुनंदन ॥ म्हणे माय वो कामना कोण ॥ उदित करीं देईन मी ॥८१॥
येरी म्हणे करतलभाप ॥ देसी आपुल्या सदभावास ॥ तरी मम कामनेची हौस ॥ दृश्य करीन तुज बा रे ॥८२॥
मग करीं कर वोपोनि शेवटीं ॥ म्हणे मागाल ते कामना होटीं ॥ ते मी देऊनि चित्तसंतुष्टीं ॥ मिरवीन जननीये ॥८३॥
येरी म्हणे मम कामना ॥ तुवां आचरावें गृहस्थाश्रमा ॥ कांता करोनि संसारउगमा ॥ सर्व सुख भोगावें ॥८४॥
ऐसी ऐकतां वागवटी ॥ सप्रेम खोंचला आपुल्या पोटीं ॥ म्लानवदन चित्त हिंपुटी ॥ परम संकटीं पडियेला ॥८५॥
मग न देतां मातेसी कांहीं उत्तर ॥ येऊनि बैसला रामासमोर ॥ परी चित्तवृत्ति कोमीत मुखचंद्र ॥ श्रीरघूत्तमें पाहिला ॥८६॥
मग जवळी पाचारोनि हदयीं ॥ धरीत आली दयाळ आई ॥ म्हणे बा रे तुझा व्यर्थ केवीं ॥ मुखचंद्र वाळला ॥८७॥
मग प्रांजळीं सर्व कथन ॥ श्रीरामातें निवेदन ॥ नेत्रीं अश्रू म्लान वदन ॥ मी करोनियां बसलों ॥८८॥
परी अंतःसाक्ष रघुकुळटिळक ॥ म्हणे वायां न मानीं दुःख ॥ स्त्रीराज्याच्या स्त्रिया सकळिक ॥ कांता असती तुझ्याचि ॥८९॥
तरी बा याचें ऐक कथन ॥ कृत त्रेत द्वापार कलि पूर्ण ॥ या चोहों युगातें म्हणती निपुण ॥ चौकडी एक ही असे ॥९०॥
तरी बा ऐशा चौकड्या किती ॥ तीनशें शहाण्णव बोलती मिती ॥ तूतें मातें चोहों चौकड्यांप्रती ॥ जन्मा येणें आहेचि ॥९१॥
मी नव्याण्णवावा राम क्षितीं ॥ तूंही नव्याण्णवावा मारुती ॥ आणि लंकाधीश याच नीतीं ॥ नव्याण्णवावा असे ती ॥९२॥
यावरी चौदा चौकड्यांचें राज्य रावण ॥ करील ऐसें बोलती वचन ॥ परी चौदा अंकींचा आकडा मागोन ॥ आंख नेला विधीनें तो ॥९३॥
मग उरला वरील एक चतुर्थ ॥ तितुक्या चौकड्या राज्य करीत ॥ परी सांगावया कारण त्यांत ॥ आपण मारोनि येतसे ॥९४॥
मग आल्यावरी स्त्रीराज्यांत ॥ जाणें लागे मारुती तूतें ॥ तरी बा पाळी तुझी निश्वित ॥ आली आहे ती भोगीं कां ॥९५॥
ऐसें म्हणतां श्रीराम वहिला ॥ मग म्यां त्यातें प्रश्न केला ॥ कीं दृढ कासोटी आहे मजला ॥ भेटी केवीं कामरती ॥९६॥
मग राम म्हणे बा ऊर्ध्वरेती ॥ आजपासोनि असे मारुती ॥ तयाच्या भुभुःकारें श्वाससंगतीं ॥ गरोदर होती त्या स्त्रिया ॥९७॥
तरि तूं सकळ संशय सांडोन ॥ शैल्यदेशीं करी गमन ॥ तुझें ब्रह्मचारीपण ॥ ढळत नाहीं महाराजा ॥९८॥
ऐशी वार्ता होता निश्वितीं ॥ मग म्यां स्वीकारिलें शैल्यदेशाप्रति ॥ यावरी तेथेंही स्त्रिया नृपती ॥ मेनका नामें विराजली ॥९९॥
तीतें पृथ्वीची देशवार्ता ॥ ऐकीव झाली कीं पुरुषकांता ॥ देशोदेशीं उभयतां ॥ रमत आले स्वइच्छें ॥१००॥
देवदानवमानवांसहित ॥ पशुपक्षीनागजात ॥ सकळ स्त्रीपुरुष उभयतां ॥ इंद्रियसुखें सुखावती ॥१॥
कामरती मंथनाकार ॥ रतीसी अर्पिती कामिक नर ॥ ऐसा जाणोनि मनीं विचार ॥ परम चित्तीं क्षोभली ॥२॥
मग तिनें मांडिलें अनुष्ठान ॥ मनामाजी काम वरोन ॥ कीं प्रत्यक्ष होऊनि वायुनंदन ॥ रतिरत्न अर्पू त्या ॥३॥
ऐसा काम वरोनि चित्तीं ॥ बैसलीसे दृढ तपापरती ॥ मांसा तोडोनि यज्ञकुंडी आहुती ॥ मम नामीं अर्पीतसे ॥४॥
ऐसे लोटले द्वादशवर्ष ॥ सकळ आटिलें शरीरमांस ॥ मग ती पाहोनि अति कृश ॥ प्रसन्न झालों मी तीतें ॥५॥
परि तीतें होतां माझी भेटी ॥ पदी मौळी घालोनि मिठी ॥ म्हणे अर्थ जो उदभवला पोटीं ॥ तो सिद्ध करीं महाराजा ॥६॥
मग मी विचारिता झालों तीतें ॥ कीं कवण कामनासरिता भरिते ॥ मज सांगोनि अर्थरसातें ॥ सुखसमुद्रा मेळवीं ॥७॥
ऐसें ऐकतां वचनोत्तर ॥ म्हणे महाराजा वायुकुमर ॥ तुझेनि स्त्रिया गर्भिणी समग्र ॥ होऊनि मिरवती महाराजा ॥८॥
तरी तूं सकळांचा प्राणेश्वर ॥ स्मरा ओपी भुभुःकार ॥ तरी ते नादें रतिनार ॥ सुख पावे सकळांसी ॥९॥
तरी नादबुंदा सुखासना ॥ मैथुनरती घरीं कामना ॥ हे मार्ग सकळ देशकारणा ॥ स्वर्गमृत्युपाताळीं ॥११०॥
तरी कां कर्म आमुचेचि ओखट ॥ स्वप्नीं दिसेना ऐसा पाठ ॥ तरी तूं स्वामी आमुचा अलोट ॥ तें सुख आम्हां मिरवी कां ॥११॥
ऐसें वदतां स्त्रिया भूषणीं ॥ मग मी बोलिलों तिये लागोनी ॥ कीं ऊर्ध्वरेता जन्माहूनी ॥ दृढकासोटी विराजिलों ॥१२॥
जेथें उदय झालों जठरीं अंजनी ॥ ते उदरां दृढकौपिनी ॥ मातें प्राप्त शुभाननी ॥ कनककासोटी ती असे ॥१३॥
तस्मात् दृढ इंद्रियसंपत्ती ॥ ढाळे लागले भांडारग्रंथीं ॥ तेणें इंद्रियव्यवहारशक्ती ॥ जगामाजी मिरवेना ॥१४॥
म्हणूनि कामा ऊर्ध्वगमन ॥ श्वासोक्त रतिकामद्रुम ॥ तुम्हां स्त्रियांचा रतिआश्रम ॥ शांत तेणें पावतसे ॥१५॥
तरी त्वत्तपाच्या श्रमध्वजा ॥ मच्छिंद्र नगरीं विराजवूं ओजा ॥ तें चित्तदैव रतिराजा ॥ कामभक्ती तुष्टेल ॥१६॥
म्हणोनि मच्छिंद्र आहे कोण ॥ तरी तो प्रत्यक्ष कविनारायण ॥ त्वत्तपाच्या कामीं बैसोन ॥ फलद्रुम होईल कीं ॥१७॥
ऐसें बोलोनि तीर्थावतीं ॥ तुष्ट केली सकाम अर्थी ॥ तरी तूं जाऊनि मनोरथीं ॥ तुष्ट करीं महाराज ॥१८॥
येरु म्हणे ऊर्ध्वरेता ॥ मातें कार्य हें निरोपितां ॥ तरी ब्रह्मचर्यत्व समूळ वृथा ॥ आंचबळें जाईल ॥१९॥
मी तों उदास कामशक्ती ॥ नोहे म्हणतील नाथपंथी ॥ जती नामीं जगविख्याती ॥ जगामाजी मिरवलों ॥१२०॥
तरी ऐसी कुकर्मराहटी ॥ मातें घडोनि येतां जेठी ॥ मग वाभ्देवतानिंदादिवटी ॥ येऊनि जगीं मिरवेल ॥२१॥
यावरी आणिक सिद्ध जगीं ॥ नाथपंथी आहेत योगी ॥ तेही योगपंथ ते प्रसंगीं ॥ विटाळ माझा करतील ॥२२॥
एवं स्त्रीसंग अश्लाघ्य फार ॥ अपकीर्तीचें दृढ भांडार ॥ सर्वविनाशी मोहनास्त्र ॥ स्वीकारावें हें वाटेना ॥२३॥
स्त्रियांसगें बहु नाडले ॥ अपकीर्ती जगी मिरवले ॥ आणि सर्व सुकृता आंचवले ॥ रितें पोतें तें वाताचें ॥२४॥
पाहें अमरेंद्र झाला भग्न ॥ चंद्र मिरवला कलंकेंकरुन ॥ समूळ राज्यविनाश रावण ॥ स्त्रीलोभें नाडला तो ॥२५॥
विधिसुताची ब्रह्मकासोटी ॥ तीही क्षणमात्रें झाली सुटी ॥ साठ पोरें निर्मूनि पोटीं ॥ दैन्यभाजा वरियेली ॥२६॥
याचि नीतीं तदा तात ॥ अकर्मप्रवाही कन्ये रत ॥ विधि ऐसें नाम उचित ॥ अविधिपणें बुडविलें ॥२७॥
पहा तपी तो त्र्यंबक ॥ तपियांमाजी असे अर्क ॥ परी कामदरीं अस्तोदक ॥ भिल्लिणीउदथीं लुब्धला ॥२८॥
तन्न्याय तपोजेठी ॥ काम रंभेच्या करोनि पोटीं ॥ आंचवोनि तप घे नरोटी ॥ तन्न्यायचि मिरवतसे ॥२९॥
ऐसा विश्वामित्र तो अमित्र झाला ॥ याची नीतीं वदसी मला ॥ तरी वन्ही कामदरीला ॥ व्याघ्रमया नांदविसी ॥१३०॥
ऐसें ऐकोनि मच्छिंद्रवचन ॥ म्हणे बा रे योगद्रुमण ॥ ही अनादि राहटी पूर्ण ॥ भोग भोगितां निर्दोष ॥३१॥
जैसें रामें मजला कथिलें ॥ नव्याण्णव मारुती असे वदले ॥ तन्न्यायें तुम्ही भले ॥ नव्याण्णवावा अससी तूं ॥३२॥
तरी अनादि राहटी ॥ भोगिता झाला भामिनी वीस कोटी ॥ मौनिनाथ येऊनि पोटीं ॥ कीर्तिअर्क मिरवेल ॥३३॥
तव तात जो उपरिचर वसु ॥ तो तव उदरीं येईल वसु ॥ कीर्ति ते महीप्रकाशु ॥ महाप्रचंड मिरवेल ॥३४॥
ऐसें सांगोनि वायुसुत ॥ प्रसन्न केलें चित्त दैवत ॥ मग वरप्रदानवाणीं रुकारवंत ॥ मच्छिंद्रनाथा देतसे ॥३५॥
जैसें शुक्रें अमित्रसुता ॥ प्रसन्न होऊनि चित्तसविता ॥ देऊनि मंत्रसंजीवनी अर्था ॥ प्रभूलागीं मिरवल ॥३६॥
तेवीं अमित्रकुळजा ॥ राज्य स्थापिलें भक्तिकाजा ॥ नेणूं विभीषण शत्रु अनुजा ॥ केला सरता चिरंजीव ॥३७॥
तन्न्यायें घातक वसु ॥ नेणोनि कामशरा पासु ॥ रुकार तैं समयासु ॥ अंजनीसुत पैं केला ॥३८॥
मग करोनि नमनानमन ॥ अवश्यपणें करितां गमन ॥ अदृश्य पाहोनि वायुनंदन ॥ मच्छिंद्रनाथ चालिला ॥३९॥
सहज चालिला महीपाठीं ॥ अर्थी हिंगळा द्यावी भेटी ॥ ऐसें गमोनि तया वाटीं ॥ येऊनियां पोचला ॥१४०॥
तवं ते शक्तिद्वारीं ॥ रक्षक असती दक्षाचारी ॥ अष्टभैरव कृतांत संगरीं ॥ जिंकूं पाहती कृतांता ॥४१॥
आणि शतकोटी चामुंडा ॥ शंखिनी डंखिनी प्रचंडा ॥ त्याही तीव्र ब्रह्मांडा ॥ ग्रासूं पाहती कृतांतपणीं ॥४२॥
यावरी अर्णव बहु कर्कश ॥ नाना पर्वत विशेष ॥ त्यांत व्याघ्रादि साबजें रीस ॥ येऊं येऊं म्हणताती ॥४३॥
म्हणे ते अर्णव सहज बोली ॥ परी नोहे कृतांताची बैसे पाली ॥ कीं पूर्वी दानवांनीं आणोनि ठेविली ॥ भयें माय त्या ठायीं ॥४४॥
कीं तें अर्णव पाहतां सहज ॥ तैंचि देवतांचे तेज ॥ विरुनि जाय मोडे माज ॥ नको नको म्हणवूनी ॥४५॥
कंटकवन जाळिया संधी ॥ भयानक सावजें अपार मांदी ॥ पाहतांक्षणीं कामनाबुद्धी ॥ विरोनी जाय तत्काळ ॥४६॥
तेथें न पावे वायुनंदन ॥ परम भयभीत मन ॥ कृतांतपत्नीचें कानन ॥ भक्षील म्हणोन पळतसे ॥४७॥
असो ऐशी वातगोष्टी ॥ मित्र उदेल परम पाठीं ॥ कीं येथें संचरतां रश्मिदाटी ॥ ग्रासील मग काय करुं ॥४८॥
येऊनि ते परी कानन पाहतां ॥ रश्मी संचारुं न देई सवित ॥ असो ऐशी काननवार्ता ॥ संकट भयाचे स्थान चित्तातें ॥४९॥
तेथें सिद्धमुनी राव ॥ संचरेल आपुल्या प्रतापें गौरव ॥ ती कथा रसज्ञ ज्ञानदेव ॥ श्रीगुरु माझा वदेल कीं ॥१५०॥
तरी स्मृतीं ठेवोनि हेत ॥ प्राशन करा कथामृत ॥ मग भवरोगाचे अपार भरितें ॥ दुःखक्लेश नांदेना ॥५१॥
हा ग्रंथ केवळ चिंतामणी ॥ हरेल चित्ताची काळजी मुळींहुनी ॥ जैसें वृश्श्र्विकदंशालागोनी ॥ विष शोषी महाराजा ॥५२॥
तरी होऊनि सद्विवेक ॥ सांडा कुटिलपणी तर्क ॥ निंदा दोष विघ्न भातुक ॥ सेवूं नका सहसाही ॥५३॥
निंदाशक्ती परम पापिणी ॥ अतिरंजक नीचवदनी ॥ परी आमुची मायबहिणी ॥ पवित्र करील आमुतें ॥५४॥
जो या निंदेसी प्रतिपाळील ॥ तो सखा अदभुत आमचा स्नेही विपुळ ॥ पातकमळाचें क्षालन करील ॥ वारंवार इच्छीतसे ॥५५॥
धुंडीसुत नरहरिवंशीं ॥ मालू स्नेह करी निंदकासी ॥ बहुत आयुष्य इच्छी त्या मानवासी ॥ उपकारी म्हणोनी ॥५६॥
तरी असो आदर श्रोतीं ॥ तुम्हीं न बैसावें तया पंगतीं ॥ मालू तुम्हातें हीच विनंती ॥ वारंवार करीतसे ॥५७॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ तृतीयोध्याय गोड हा ॥१५८॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ नवनाथभक्तिसार तृतीयोध्याय समाप्त ॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय ४
श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी करुणानिधे ॥ आगमअगोचर विशाळबुद्धे ॥ सकळमुनिमानसहदयवृंदे ॥ उद्यान वाटे आनंदाचें ॥१॥
हे योगिमानसरजनी ॥ पंढरीशा मूळपीठणी ॥ पुंडलिकाचे आराध्य स्वामिणी ॥ उभी अससी विटेवरी ॥२॥
सौम्य दिससी परी नीटक ॥ बहुत ठक चित्तचालक ॥ भक्तमानसभात्रहारक ॥ छिनाल सुकृत उरों नेदीं ॥३॥
पहा कैसी बकासमान ॥ नासाग्रभागीं दृष्टी देऊन ॥ कोणी म्हणेल गरीबावाण ॥ चांगुलपण मिरवीतसे ॥४॥
परी ही अंतरीची खुण ॥ न रहरि मालू एकचि जाणे ॥ भक्तीविषयीं लंपट वासना ॥ मनामाजी हुटहुटी ॥५॥
सुकर्म हदया घालूनि हात ॥ युक्तिप्रयुक्ती काढूनि घेत ॥ पुढें पुढें होऊनि कार्यार्थ ॥ आपुले त्या संपादी ॥६॥
पहा दामाजीचें दायधन ॥ गटकन गिळिलें अभिलाषून ॥ कंगालवृत्ती सोंग धरुन ॥ देव महार झाला असे ॥७॥
नरहरि सबळ सुवर्णकर्म ॥ तयाच्या विषयीं वरिला काम ॥ भांडावें तों जन्मोजन्म ॥ शिवमौळी राहातसे ॥८॥
कुब्जादादुला वांकुडातिकुडा ॥ नाहीं म्हणे तिला झाला पुंडा ॥ वृंदा पुरुषही जाडा ॥ स्मशानवस्ती केलीसे ॥९॥
ठकवोनि मारिला काळयवन ॥ सोळा सहस्त्र दादुला होऊन ॥ शेवटीं न पावे समाधान ॥ ब्रह्मास्थिती वरिलीसे ॥१०॥
चक्षुगोचर होत जें जें ॥ तें मागूं शके अति निर्लज्जें ॥ सुदामाचें पृथुक खाजे ॥ कोरडें न म्हणे सहसाही ॥११॥
काय वरिला मृत्यु दुकाळानें ॥ द्रौपदीची खाय भाजीपानें ॥ हात वोडवूनि लाजिरवाणें ॥ मिटक्या मारुनि भक्षीतसे ॥१२॥
शबरीचीं बोरें उच्छिष्ट पाहून ॥ न म्हणे भक्षी मन लावून ॥ चोखियाचा पदार्थ गोड पाहून ॥ र्‍हदासहित सारीतसे ॥१३॥
नामा बाळ ठकवूनि त्वरित ॥ नैवेद्य भक्षित हातोहात ॥ तस्मात् किती दुर्गुणांत ॥ सदगुणातें आणावे ॥१४॥
असो ऐसे परम ठकणी ॥ येऊनि बैसली ग्रंथश्रेणी ॥ मम चित्तातें समूळ घेऊनी ॥ पायांपासीं ठेवीतसे ॥१५॥
असो तिचे वरदेंकरुन ॥ श्रोते ऐका आतां कथन ॥ श्रीमच्छिंद्र योगीं पूर्ण ॥ हिंगळाकारणीं संचरला ॥१६॥
मागिल अध्यायीं कथन ॥ मच्छिंद्र मारुतीचें युद्ध होऊन ॥ शेवटीं प्रीति विनटून ॥ हिंगळाख्यस्थाना पावले ॥१७॥
ती ज्वाळामुखी भगवती ॥ महाप्रदीप्त आदिशक्ति ॥ तेथें जाऊनि द्वाराप्रती ॥ मच्छिंद्रनाथ पोचले ॥१८॥
तंव तें द्वार पाहतां क्षितीं ॥ उंच बाहु सार्धशत ॥ औरस चौरस षडशत ॥ विराजलेसें द्वार तें ॥१९॥
तें द्वारीं प्रचंड ॥ अष्टभैरव महाधेंड ॥ त्यांनीं नाथपंथ पाहुनि वितंड ॥ चित्तांत कामना उदेली ॥२०॥
नागपत्रअश्वत्थठायीं ॥ मच्छिंद्रनाथ हा गोसावी ॥ नेमाचरणीं विद्याप्रवाहीं ॥ प्रसन्न केलें देवातें ॥२१॥
तरी शाबरीविद्याकवित ॥ येणें केलें वरदस्थित ॥ तपीं तें प्रांजळ कायस्थ ॥ केवीं झाले तें पाहूं ॥२२॥
ऐसा काम धरुनि पोटीं ॥ युद्धरीतांच्या सुखालोटों ॥ अष्टही भैरव एकथाटीं ॥ प्रत्यक्ष झालें द्वारातें ॥२३॥
अंगें नेमूनि संन्यासरुपा ॥ देहपंकजा दावूनि तदूपा ॥ म्हणती महाराजा योगदीपा ॥ कोठें जासी तें सांग ॥२४॥
येरु म्हणे शक्तिदर्शन ॥ घेणें उदेलें अंतःकरण ॥ तरी तुम्ही आहांत संन्यासधाम ॥ तुम्हां जाणें आहे कां ॥२५॥
तंव ते म्हणती जोगिया ऐक ॥ आम्ही येथेंचि स्थायिक ॥ भगवतीकाजा वरदायक ॥ द्वारपाळ म्हणवितों ॥२६॥
तरी येथें कामनास्थित ॥ दर्शनार्थ कोणी येत ॥ तरी पापपुण्य पुसोनि त्याप्रत ॥ मार्गापरी योजितसों ॥२७॥
अगा पुमांसा प्राणी शब्दरचनें ॥ दिसूनि येतां चित्तकामनें ॥ त्या प्रसादूनि अंबादर्शनें ॥ सिद्ध करितो महाराजा ॥२८॥
आणि पापकलह अर्थ धूर्जटी ॥ आमुतें दिसूनी येता दृष्टी ॥ त्यासी मागे परतवूनि राहटी ॥ तो पुरुष दर्शनासी मिरवेना ॥२९॥
तस्मात् वागोत्तराचे देठी ॥ प्रसाद मिरवला हो शेवटीं ॥ तरी त्वत्कामना उदेली पोटीं ॥ अंबादर्शनीं मिरवावें ॥३०॥
तरी महाराजा योगद्रुमा ॥ पापपुण्यांचा झाडा आम्हां ॥ दर्शवोनि दर्शन कामा ॥ स्वस्थ करीं रतिसुखा ॥३१॥
अंतरीं आला अर्थकंदर्प ॥ येथें करितां कांही लोप ॥ तरी संचार करितां द्वारमाप ॥ मध्ये अटक महाराजा ॥३२॥
द्वार सांकडें होतें अतिसान ॥ गुंते करितां अनृत भाषण ॥ मग त्यातें मागें ओढून ॥ पूर्ण शिक्षा दावितों ॥३३॥
तस्मात् तुमची कर्मराहटी ॥ झाली जैसी महीपाठीं ॥ तीतें दर्शवूनि वागदिवटी ॥ दर्शनातें दर्शिजे ॥३४॥
येरु म्हणे द्वारस्थ बापा ॥ आम्ही नेणों पुण्यपापा ॥ कर्मसुकर्म अर्थकंदर्पा ॥ ईश्वरी अर्थी केलें असे ॥३५॥
जैसेया लहराभास ॥ उभय नातळे त्या सुखास ॥ हर्षदरारा सावधपणास ॥ ठायीं ठायीं मुरतसे ॥३६॥
तो नौका सरितातोयी जात ॥ दों थडीं रुख दिसती पळत ॥ दों थडींचा बा एक साक्षिवंत ॥ रुखा पळ नेणेचि ॥३७॥
कीं तो व्यक्त बहू घटक्षितीं ॥ अंतरदिवटा बहु गभस्ती ॥ परी त्याची सदा दीप्ती ॥ नयनीं मिरवे महाराजा ॥३८॥
तुटूनि नीतिपुण्यद्रुमा ॥ आम्ही नेणों पाउली उगमा ॥ तंव ते म्हणती नरेंद्रोत्तमा ॥ बोल बोलसी हे काय ॥३९॥
जगीं जन्मोदय देह धरिल्या पोटीं ॥ कर्माकर्म उभे राहटी ॥ मिरवले हे प्रपंचहाटीं ॥ पदार्थसवें हे दोन्ही ॥४०॥
तरी बा तयाच्या गृहकपाटीं ॥ ना तळपे ना मिरवे शक्ती ॥ तरी आतां लोपूनि कर्माप्रती ॥ अर्थ तुझा सरेना ॥४१॥
जैसें वेचिल्यावांचूनि धन ॥ नातळे कदा हाटींचे कण ॥ तरी कर्माकर्म जल्पल्याविण ॥ अर्थ तुझा सरेना ॥४२॥
तरी प्रांजळवचनप्रवाही ॥ कामसरिता मिरविल्याही ॥ तेणें दर्शनें अंबापायीं ॥ संगमातें मिरवेल ॥४३॥
नातरी गौन धरुनि पोटीं ॥ वदतां अर्थ न लाघे जेठी ॥ प्रांजळ वद कीं शेवटी ॥ फिरुनि जाशील माघारा ॥४४॥
तुवां प्रांजळ वदल्याविण ॥ करुं न देऊं तुझें गमन ॥ बहुचावटी जल्पल्यान ॥ शिक्षा पावसी येथें तूं ॥४५॥
ऐसें ऐकतां मच्छिंद्रनाथ ॥ म्हणे शासनी उदेला आदित्यसुत ॥ तेथें तुमची शक्ति अदभुत ॥ केवीं वर्णूं मशक हो ॥४६॥
जो महाप्रळय भद्ररुद्र ॥ तो ग्रासूनि बैसला मुखचंद्र ॥ तेथें तुमची कथा महींद्र ॥ काय असे मशक हो ॥४७॥
ऐसी ऐकतां मच्छिंद्रगोष्टी ॥ परम क्रोधाची झाली दाटी ॥ मग ते अष्टभैरव थाटी ॥ एकदांचि उठावले ॥४८॥
जैसें अपार विधानथाटी ॥ अबळां सांडूनि उबलाकोटी ॥ प्रदीप्त होऊनि सांगे गोष्टी ॥ महाखगीं जाऊनियां ॥४९॥
तन्न्यायें अष्टभैरव ॥ मांडिते झाले युद्धपर्व ॥ कोणी त्रिशूळ परशु गांडीव ॥ टणत्कारिले ते समयीं ॥५०॥
तो परजोनि असिलता ॥ मुदगलगुरु ज्या परमकठिणता ॥ अंकुश बरची मांडू अस्ता ॥ चक्रें चालती उद्देशें ॥५१॥
गदा दारुकायंत्र अचाट ॥ भाले गुप्ती कुठार बोथट ॥ ऐशीं शस्त्रें तीव्र अचाट ॥ करीं कवळूनि उठावले ॥५२॥
तें पाहूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ भस्मझोळीं वोपिला हस्त ॥ जय जय श्रीगुरुराजदत्त ॥ म्हणूनि भस्म करीं कवळूनि ॥५३॥
दाही दिशा मंत्रगौरव ॥ विभूती चर्चूनि आपुला भाव ॥ म्हणे मित्रावरुणदेव ॥ सिद्ध असोत मम काजा ॥५४॥
अश्विनी वरुण आंग्न वात ॥ धरामरादि वज्रनाथ ॥ गण गंधर्व तरंगिणीवत ॥ सिद्ध असोत आम्हांतें ॥५५॥
बुद्धिसिद्धि योगी अपार ॥ ब्रह्मांडात नांदणार ॥ त्या सर्वातें नमस्कार ॥ साह्य असोत आमुतें ॥५६॥
ऐसी जल्पूनि मंत्रशक्ती ॥ प्रेरिता दृढ झाली विभूती ॥ युद्धसमारंभ क्षिती ॥ आमंत्रिलें सर्वासी ॥५७॥
मग वज्रपंजर प्रयोगभूती ॥ धरास्त्रें नेमूनि शक्रदैवतीं ॥ मंत्रप्रयोग सबळशक्ती ॥ भाळीं विभूती चर्चीतसे ॥५८॥
तेणें शरीर वज्राहून ॥ ते समयीं झालें अतिकठिण ॥ मग म्हणे मच्छिंद्रनाथ पूर्ण ॥ कार्य साधा आपुलें ॥५९॥
यावयातें कराल आळस ॥ तरी मातृपितृशपथेस ॥ गुरु धिक्कारुनि निर्बळ यश ॥ मुखा काळें कराल कीं ॥६०॥
मग जिणें संदेहरुपी ॥ मिरवणें येथें मम कंदर्पी ॥ उडी सांडूनि कोरडे कूपीं ॥ प्राण त्यजावा हें बरेंच ॥६१॥
ऐसी ऐकतां वज्रपाणी ॥ पेटला सबळ जेवीं अग्नी ॥ मग शस्त्रें शिखा नाथविधानीं ॥ कवळूं पाहती ग्रासावया ॥६२॥
जे अष्टभैरव भद्रकाळ ॥ शस्त्रें सोडिती उतावेळ ॥ म्हणे येथें यांचा काळ ॥ चिताभस्मीं मेळवा ॥६३॥
मग नाथशरीरा लक्षूनि अष्ट ॥ शस्त्रें प्रेरिती प्रहार अनिष्ट ॥ त्रिशूळ फरश ते नीट ॥ दणादणीत अंगातें ॥६४॥
अंकुश परज गूर्ज मुदगर ॥ मांडू गदा भालचक्र ॥ गुंफी खंजीर बरची असिल ॥ सबळ प्रहारें भेदिती ॥६५॥
परी तो शस्त्रें मच्छिंद्रनाथ ॥ तृणप्राय सकळ मानीत ॥ शखवृष्टी घन वर्षत ॥ मच्छिंद्र पर्वत झालासे ॥६६॥
ऐसें होतां ते अवसरी ॥ निर्विघ्न दिसती ते शस्त्र ॥ मग परम कोपें गांडीवास्त्र ॥ सज्ज करिते पैं झाले ॥६७॥
एकी निर्मिला वातशर ॥ दुजीं निर्मिला कामास्त्र तीव्र ॥ तिजे निर्मिले वासव अस्त्र ॥ महाशक्ती आगळी ते ॥६८॥
चौथीं योजिलें नागास्त्रबंधन ॥ जें महातक्षकाहूनि दारुण ॥ पांचवें ब्रह्मास्त्र प्रवीण ॥ शापादपि विराजे ॥६९॥
सहावें रुदाख प्रळयकाळ ॥ कीं भक्षूं पाहे ब्रह्मांड सकळ ॥ सातवें दानवास्त्र सबळ ॥ असंख्य राक्षस मिरवती ॥७०॥
आठवें कृतांतास्त्र कठिण ॥ प्रेरितां पावती मृत्यु काळ नाम ॥ प्रचंड हस्तपाश कवळून ॥ असंख्य स्थिती मिरविती ॥७१॥
ऐसे योजूनि गांडीवा गुणी ॥ प्रेरिते झाले अष्टही क्षणीं ॥ मग ते अस्त्र भ्रमतां गगनीं ॥ प्रळयकाळ वोढवला ॥७३॥
वातास्त्राची प्रळयगती ॥ महापर्वत स्वर्गपंथी ॥ वायुचक्रीं भ्रमण करिती ॥ अकीं कार्पास जेउता ॥७४॥
कामास्त्र परम कठिण ॥ उर्वशीचें चांगुलपण ॥ अन्य दारा करवीत गमन ॥ मच्छिंद्रजती ये कृती ॥७५॥
त्याही परम सुंदर खाणी ॥ पाहतां काममूर्च्छनीं ॥ देव दानव मानव ध्यानीं ॥ जपी तपी लागती ॥७६॥
वासवशक्ती अतिप्रौढी ॥ तेज प्रवेशतां पडे ब्रह्मांडीं ॥ मित्रता पाहूनि घालणें उडी ॥ उरली नाहीं मागुतीं ॥७७॥
ती शक्ती होतां प्रगट ॥ शब्द करी कडकडाट ॥ तेणें उचलूं पाहे ब्रह्मांडपीठ ॥ धराकंप दाटला ॥७८॥
शेष दचकला आपुले मनीं ॥ उंचावीतसे ग्रीवा मूर्धनी ॥ कूम पृष्टा सरसावूनी ॥ भयें कांपे चळचळां ॥७९॥
वराह उंचावोनि दंत ॥ म्हणे धरा होती रसा व्यक्त ॥ दिग्गज भयभीतचित्त ॥ सैरा धांवती दशदिशां ॥८०॥
अस्त्रें नोहे प्रळय अचाट ॥ कीं प्रळयरुद्राचा हळहळाट ॥ विमानयानीं पाहे सुभट ॥ त्या पळतां समजेना ॥८१॥
तेज पाहतां सत्य अदभुत ॥ गंधर्व झाले मूर्च्छागत ॥ तार तारांगण होत ॥ चंद्र लपवी मुखाते ॥८२॥
सूर्य वरुणा करी दाटी ॥ म्हणे राहें खगापोटीं ॥ वगीं प्रळय जेठी ॥ जगामाजी मिरवला ॥८३॥
शिव झाला भयातुर ॥ रक्षा कपाटें गिरिकंदर ॥ ऐसा प्रळय होतां अपार ॥ ठायीं ठायीं पडताती ॥८४॥
त्यांत नानास्त्र विषवल्लीसरणी ॥ प्रगटतां विषाची प्रेरणी ॥ अघटित तेथें जाहली करणी ॥ आली विपाची मूर्च्छना ॥८५॥
होतां ब्रह्मास्त्र शापादिक ॥ त्यांत प्रवेशला रुद्रास्त्र पावक ॥ तो क्षणें जाळूं पाहें सकळिक ॥ ग्रासीन म्हणे ब्रह्मांड ॥८६॥
त्यातें साह्यार्थ दानवास्त्र झालें ॥ भयानक बहुधा रक्षक धांवले ॥ तैशांत काळास्त्र परम शिरलें ॥ प्राण हरुं लोकांचा ॥८७॥
ऐसी प्रळयाची होतां मांडणी ॥ मच्छिंद्र देखतां नयनीं ॥ मग नव अस्त्रशक्तिमंत्र जपूनी ॥ विभूतीतें सोडीतसे ॥८८॥
तेणें अस्त्रविचक्षणीं ॥ कैसे ऐका प्रतापखाणी ॥ वातअस्त्राचे पुढे जाऊनी ॥ पर्वता्स्त्र विराजलें ॥८९॥
यावरी कामास्त्रापुढें जाऊनी ॥ संचरलें अस्त्र विरक्त धडपडूनी ॥ तेणें कामास्त्र बापुडें होऊनी ॥ पाठी देऊनि पळतसे ॥९०॥
वासवशक्ति अतिदारुण ॥ तियेचे पुढें झालें मोहन ॥ तेणें महंता गेली पळून ॥ वासवशक्तीची सर्वस्वें ॥९१॥
नागास्त्राचे पडिपाडीं ॥ खगेंदास्त्र घाली उडी ॥ सकळ नागाची जुपडी ॥ दाढेखाली रगडी तें ॥९२॥
यावरी ब्रह्मास्त्र प्रळयानळ ॥ यास्तव अस्त्र उरों नेदी केवळ ॥ शांति वरुण वाचे सफळ ॥ आशीर्वचन नाथातें ॥९३॥
यावरी रुद्रास्त्र उरों नेदी केवळ ॥ तयापुढें धाडिलें कार्तिकेयास्त्र बाळ ॥ येतांचि सर्व अंग झालें शीतळ ॥ कोप शांताब्धींत बुडाला ॥९४॥
दानवास्त्रा नाहीं मिती ॥ त्याची मच्छिंद्राचें देवास्त्र करी शांती ॥ सकळ त्यातें पाहूनि जाती ॥ अंतरिक्षस्त्रानीं आपल्या ॥९५॥
यावरी काळास्त्र गहन ॥ तेणें संजीवनी अस्त्र पुढें पाहून ॥ मागोमागें पाश घेऊन ॥ निर्लज्जपणें पळताती ॥९६॥
ऐशी अष्टांची अष्टनिवृत्ती ॥ करुनि पावली सकळ शांति ॥ यावरी जें अस्त्र उरलें नववे मिती ॥ तयाची ख्याती परिसावी ॥९७॥
तें वातास्त्र अर्कप्रचंड ॥ प्रवेश करितां भैरवपिंड ॥ तेणें विकळ झाले अष्टधेंड ॥ चलनवलन विसरले ॥९८॥
प्रथम वासव शक्ति प्रगट होतां ॥ दणाणा उठला ब्रह्मांडी समस्तां ॥ तो प्रळयनाद अंबा ऐकतां ॥ परिचारिका धाडीतसे ॥९९॥
त्या परिचारिका एकएकाकिनी ॥ कोटी चामुंडा लावण्यखाणी ॥ शंखिनी डंखिनी योगिनी ॥ जळदेवता पातल्या ॥१००॥
चंडा रंडा मुंडा कुंडा ॥ मंडा वंडा आणि वितंडा ॥ ऐशा वर्णिल्या किती तोंडा ॥ अष्टराष्ट्री धांविन्नला ॥१॥
परी पूर्वी पांचसती ॥ समाचारा आल्या असती ॥ त्यानी पाहुनि प्रळयगती ॥ सकळ समुदाय तो आणिला ॥२॥
त्याही चमुंडा तीव्र थोर ॥ शस्त्रास्त्रीं करिती मार ॥ परी तो सुभट मच्छिंद्र ॥ निवारीत अस्त्रानें ॥३॥
असो वातास्त्रआकर्षणी ॥ अष्टभैरव गेले क्षीण होऊनी ॥ प्राण विकळ देह धरणीं ॥ निचेष्टित पडियेले ॥४॥
यारीव एक क्षणीं चामुंडाभार ॥ तयांचा कैसा झाला विचार ॥ भुलीक मोहनास्त्र ॥ कामशरीं योजिलें ॥५॥
तंव तें अस्त्र प्राबल्यवंत ॥ सर्वाच्या संचरलें देहीं गुप्त ॥ तेणें क्षणैक होऊन मूर्च्छित ॥ पिशाचासमान भ्रमताती ॥६॥
कोणी वाद्यें घेऊन नाचती ॥ कोणी उगीच टाळ्या पिटिती ॥ कोणी खगीं तंद्री लाविती ॥ कोणी हंसती गदगदां ॥७॥
कोणी म्हणती विमान आलें ॥ कोणी उग्याच डोलती डोले ॥ कोणी धांवती महीं पाउलें ॥ पळतां उलथोनि पडताती ॥८॥
कोणी उगेचि स्फुंदोनि रडती ॥ कोणी गोंधळी गायन करिती ॥ कोणी रानोरान भ्रपती ॥ आई बया म्हणोनि ॥९॥
कोणी लोळती धुळींत ॥ कोणी मृत्तिका उधळीत ॥ कोणी उदो उदो म्हणत ॥ कोणी रडतां पडताती ॥११०॥
कोणी निचेष्टित पडतां धरणीं ॥ मक्षिका गोंगाट करिती वदनीं ॥ कोणी उग्याच शिव्या देऊनी ॥ विवाद करिताती नेपुरें ॥११॥
कोणी भेटती दाटती प्रेमें ॥ कोणी काष्ठाचि उभवूनी सप्रेमें ॥ नाना खेळ स्त्रिया उगमें ॥ पुरुषनांवीं होताती ॥१२॥
कोणी फेडूनि नेसतें वसन ॥ वृक्षा नेसविती गुंडाळून ॥ कोणी कवळूनि करीं पाषाण ॥ स्तनपान करिती त्या ॥१३॥
कोणी काढूनि चोळी चिंधोटी ॥ त्याची नेसती लंगोटी ॥ अंगा चर्चूनि भस्मचिमुटी ॥ भोपळा नरोटी कवळूनियां ॥१४॥
कोणी ऊर्ध्व करोनि हस्त ॥ अलख म्हणोनि भिक्षा मागत ॥ कोणी शृंगार काढूनि निश्वित ॥ पाषाणांते लेवविलें ॥१५॥
ऐसा होता चमत्कार ॥ त्यांत काय करी नाथ मच्छिंद्र ॥ विद्यागौरवी प्रहर ॥ तयामाजी संचरवीं ॥१६॥
तें अस्त्र चपळ सबळवंत ॥ वसनें आसडूनि त्वरित ॥ नेऊनियां गगपंथें ॥ अंबरातें मिरविलीं ॥१७॥
मग त्या सकळ नग्न होऊनी ॥ नृत्य करिती सकळ अवनीं ॥ त्याही सकळ आणि मच्छिंद्रमुनी ॥ मायास्त्रातें जल्पतसे ॥१८॥
तेणेंकरुनि अपार पुरुष ॥ सर्वभूषणीं महादक्ष ॥ निर्मूनियां नाथ प्रत्यक्ष ॥ समोर संचार करवीतसे ॥१९॥
ऐसी करुनि दृढ राहटी ॥ स्मरणास्त्र जल्पलें होटीं ॥ तेणेंकरुनि सर्व गोरटी ॥ देहाप्रती पातल्या ॥१२०॥
देहस्मरणीं होता स्थित ॥ आपण आपणाकडे पहात ॥ तो नग्नशरीरी केश मुक्त ॥ परम लज्जित मग त्या झाल्या ॥२१॥
भोंवतें पाहती दृष्टी करुनी ॥ तों अपार पुरुष देखिलें नयनीं ॥ तेणें फारच लज्जित होऊनी ॥ पळती सैराट नग्नचि ॥२२॥
तों पळतपळत सहज नयनीं ॥ भैरव पाहिले अनवस्थान ॥ कंठीं उरलासे प्राण ॥ रुधिर अवनीं सांडतसें ॥२३॥
आणिक पाहिलें नेत्रश्वेतीं ॥ मग पळूनि गेल्या जेथें भगवती ॥ अंबिका पाहूनि नग्न समस्ती ॥ आश्चर्य चित्तीं करीतसे ॥२४॥
म्हणे कां वो ऐसें केलें ॥ कोणी तुम्हांतें नागाविलें ॥ येरी म्हणती सुकृत संपलें ॥ म्हणूनि अवस्था हे झाली ॥२५॥
माय वो माय जोगी आला ॥ कोणीकडोनि जाणों आम्ही त्याला ॥ तेणें करुनि अवस्था आम्हांला ॥ प्राण घेतला भैरवांच ॥२६॥
आतां जननी काय उरलें ॥ तुम्ही स्वस्थान सोडा वहिले ॥ नातरी दशा पूर्ण पावाल ॥ आम्हां दिसतें जननीये ॥२७॥
भैरवांसारिखे वार धुरंधर ॥ तयांचा प्राण कंठावर ॥ उरला असे बरावा विचार ॥ आम्हांलागीं दिसेना ॥२८॥
तो जोगी नव्हे मायाजननी ॥ सुत प्रसवला दुसरा तरणी ॥ पूर्वभयाची आतां मांडणी ॥ जगामाजी मिरवेना ॥२९॥
की एकादश प्रळयरुद्र ॥ एकच शरीरीं मिरवले भद्र ॥ देवदानव नक्षत्र चंद्र ॥ आम्हां वाटलें ग्रासितो ॥१३०॥
कीं माये प्रळयविजेच्या स्थानास ॥ आजीच आली धरुनि यास ॥ आप तेज मही वायु आकाश ॥ ग्रासील ऐसें वाटतसे ॥३१॥
तरी आतां वेगीं माये ॥ या स्थानातें आंचवावे ॥ कोणे प्रकारें वांचवावें ॥ जीवित्व आपुलें जननीये ॥३२॥
ऐसें बोलूनी भयभीत ॥ कंपायमान बावर्‍या होत ॥ कोणी बोलतां चांचरा घेत ॥ आला आला म्हणोनि ॥३३॥
ऐसी दीक्षामाय भवानी ॥ पाहूनि आश्वर्य करी मनीं ॥ मग स्वचित्तांत पाहे शोधूनी ॥ कोण कोणाचा कोणता ॥३४॥
तंव तो महाराज कविनारायण ॥ उपरिचर वसूच प्रियनंदन ॥ मच्छिंद्रनामें अवतार धरुन ॥ जगामाजीं मिरवला ॥३५॥
ऐसें आणूनी स्वचित्तांत ॥ मग सकळांलागीं वसनें देत ॥ पुढें घालूनि अबला समस्त ॥ बाहेर आली जगतत्रयजननी ॥३६॥
मग मच्छिंद्रापाशीं येऊनि त्वरित ॥ बहु प्रेमानें हदयीं धरीत ॥ तेणें पाहूनि जगन्मातेतें ॥ चरणावरी लोटला ॥३७॥
मग घेऊनि अंकीं मच्छिंद्रनाथ ॥ म्हणे बा प्रताप केला बहुत ॥ तरी भैरव प्राणरहित ॥ झाले सावध करीं त्यांसी ॥३८॥
ऐसें ऐकूनि अंबिका वाणी ॥ प्रसन्न झाली चित्तभवानी ॥ मग अस्त्रविद्या वाताकर्षणीं ॥ काढूनि घेतली ते समयीं ॥३९॥
जैसें दुग्धामाजी तोय ॥ काढुनि घेत हंस समयीं ॥ तेवीं वाताकर्षण अस्त्र सदयी ॥ काढूनि घेत ते क्षणीं ॥१४०॥
कीं पंचाक्षरी कौशलेप्रती ॥ मही मांदुसे काढूनि घेती ॥ तन्न्यायें विद्याशक्ती ॥ काढूनि घेत तो नाथ ॥४१॥
किंवा स्वबुद्धिविचक्षण ॥ कार्यं असतां परस्वाधीन ॥ तें युक्तिप्रयुक्तीं घेती करुन ॥ प्राज्ञ बळें आपुलालें ॥४२॥
असो ऐसे दृष्टांत बोलें ॥ येरीकडे भैरव सावध झाले ॥ चलनवलन सर्व संचरलें ॥ जैसे तैसें शरीर ॥४३॥
मग झाल्या विचक्षणीं ॥ दिशा पाहती दृष्टीकरुनी ॥ तों जगन्माता अंकीं घेऊनी ॥ मच्छिंद्रातें बैसली ॥४४॥
मग ते अष्ट भैरववीर ॥ येते झाले अंबिकेसमोर ॥ म्हणती अंबे प्रताप थोर ॥ मच्छिंद्रानें पै केला ॥४५॥
आम्ही याची युद्धमांडणी ॥ घेऊं सकळ परीक्षाकडसणी ॥ मग नागपत्रअश्वत्थाहुनी ॥ कथा बदले अंबेतें ॥४६॥
नागअश्वत्थाहूनि ऐकतां गोष्टी ॥ माता म्हणे हा धन्य धूर्जटी ॥ मग मच्छिंद्रास म्हणे माझे दृष्टीं ॥ प्रताप कांहीं दावी कां ॥४७॥
जैसें पयामाजी तोय ॥ शोषूनि घेत हंस पय ॥ तेवीं आतां युद्धसंदेह ॥ काढूनि दावीं चक्षूतें ॥४८॥
यावरी बोले मच्छिंद्रनाथ ॥ कैसी दावूं कोणत्या अर्थ ॥ माता म्हणे हा पर्वत ॥ आकाशातें मिरवी कीं ॥४९॥
मिरवेल परी जेथील तेथ ॥ पुन्हां ठेवीं मूर्तिमंत ॥ ऐसें ऐकतां मच्छिंद्रनाथ ॥ करीं कवळी भस्मातें ॥१५०॥
मग वायुअस्त्र फणिदैवत ॥ मंत्रजल्पें केलें युक्त ॥ पर्वतीं फेकितां भस्म होत ॥ उदयवातचि जो झाला ॥५१॥
वात मौळी कद्रुनंदन ॥ पर्वत मौळी शीघ्र वाहून ॥ वातचक्रीं करी भ्रमण ॥ चंडरथासमान कीं ॥५२॥
त्यांतें उलथावया शक्ती ॥ अंबा पाहे आपुल्या चित्तीं ॥ परी शेषमौळींची पर्वतमाती ॥ दृढ असे ढळेना ॥५३॥
मग मनीं म्हणे हा धन्य नाथ ॥ जेणें ऐक्य केला पर्वत वात ॥ शत्रु समरीं ऐक्य चित्त ॥ मिरविलाही हें धन्य ॥५४॥
पर्वत पूर्ण वातावरी ॥ तो वात मिरवी घेऊनि शिरीं ॥ जैसा मत्स्यकोदरीं ॥ येवोनिया दडाला ॥५५॥
कीं व्याघ्रअजानांदवटी ॥ नांदविले एका पेटीं ॥ कीं उरग उरगारी सांगती गोष्टी ॥ प्रेमभावें मिरवूनियां ॥५६॥
तन्न्यायें मच्छिंद्रें केलें ॥ धन्य सद्विद्येचें धाम रचिलें ॥ मग कुरवाळूनि म्हणे वहिलें ॥ पर्वतातें उतरीं कां ॥५७॥
मग मच्छिंद्रें वात आकर्षून ॥ ठायींच्या ठायीं नग उतरुन ॥ ठेवूनी अंबेचे समाधान ॥ सद्विद्येनें पैं केलें ॥५८॥
यावरी नाथ आणि भगवती ॥ गेले अंबिकास्थानाप्रती ॥ तेथें राहूनि तीन रात्री ॥ पुसूनियां चालिले ॥५९॥
मग अंबा प्रसन्न होऊन ॥ अस्त्रें दिधलीं त्यातें दोन ॥ स्पर्शास्त्र अस्त्र भिन्न ॥ प्रसादातें निवेदिलेम ॥१६०॥
असो ऐसा प्रसाद घेऊन ॥ निघता झाला मातेसी नसून ॥ बारामल्हारांचा मार्ग धरुन ॥ जाता झाला तो नाथ ॥६१॥
पुढें बारामल्हारांचें कथन ॥ श्रोतियां सांगे धुंडीनंदन ॥ नरहरि मालू नामाभिधान ॥ जगामाजी मिरवे तो ॥६२॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ चतुर्थोध्याय गोड हा ॥१६३॥
श्रीकृष्णार्पमस्तु ॥ ॥ नवनाथभक्तिसार चतुर्थोध्याय समाप्त ॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय ६
श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी क्षीराब्धिवासा ॥ शेषशायी कमळहंसा ॥ नभोदभवशोभा कमळाभासा ॥ सुखविलासा रमेशा ॥१॥
हे करुणानिधे दयावंता ॥ दीनबंधो दीनानाथा ॥ पुढें रसाळ कवित्वकथा ॥ बोलवीं की रसनेसी ॥२॥
मागील अध्यायीं रसाळ कथन ॥ कीं बारामल्हार पवित्र स्थान ॥ तेथें अष्टदैवत पिशाच मिळोन ॥ युद्ध केलें नाथासी ॥३॥
यापरी बारामल्हार करुनि तीर्थ ॥ कुमार दैवत करुनि कोकणस्थानांत ॥ कुडाळ प्रांत आडूळ गांवांत ॥ येऊनियां राहिला ॥४॥
तों ग्रामाबाहेर दुर्गालयीं ॥ महाकाळिका दैवत आहे ॥ तयाचे दर्शना लवलाहें ॥ मच्छिंद्रनाथ पैं गेला ॥५॥
तें काळिकादैवत अति खडतर ॥ मूर्तिमंत नांदे पृथ्वीवर ॥ तें शिवहस्ताचें काळिकाअस्त्र ॥ स्थापन केलें महीसी ॥६॥
त्या अस्त्रेंकरुनि दैत्य वधिले ॥ म्हणोनि शिवचित्त प्रसन्न झाले ॥ म्हणूनि काळिकादेवी वहिलें ॥ वरदान घेई कां ॥७॥
वेधक कामना असेल चित्तीं ॥ तें वरप्रदान मागें भगवती ॥ येरी म्हणे अपर्णापती ॥ मम कामना ऐकिजे ॥८॥
तव हस्तीं मी बहुत दिवस ॥ बैसलें अस्त्रसंभारास ॥ आणि जेथें धाडिलें त्या कार्यास ॥ सिद्ध करुनि आलें मी ॥९॥
बहुत वृक्षांतें भंगितां क्षितीं ॥ मी श्रम पावलें अंबिकाहस्ती ॥ परी मातें विश्रांती ॥ सुखवासा भोगू दे ॥१०॥
मग अवश्य म्हणूनि उमारमण ॥ तेथें केलें तियेचें स्थापन ॥ तें उग्र दैवत अति म्हणोन ॥ अद्यापि आहे कलीमाजीं ॥११॥
त्या काळिकादर्शनासाठीं ॥ चित्त व्यग्र होवोनि पोटीं ॥ मार्ग लक्षूनि तयासाठीं ॥ संचार करिता जाहला ॥१२॥
देवीप्रती करुनि नमन ॥ म्हणे माय वो आश्वर्यपण ॥ म्यां मंत्रकाव्य केलें निपुण ॥ त्याजला साह्य होई तूं ॥१३॥
तरी माझें हस्तें विराजून ॥ मम कवित्वविद्या गौरवून ॥ तया ओपूनि वरदान ॥ कार्या उदित होई कां ॥१४॥
ऐसें मच्छिंद्र बोलतां वाणी ॥ क्षोभ चढला अंतःकरणीं ॥ शिवहस्तें अस्त्रालागोनि ॥ पूर्णाश्रम झालासे ॥१५॥
त्यात मच्छिंद्राचें बोलणें ॥ त्या काळिकादेवीनें ऐकून ॥ तेणें क्षोभलें अंतःकरण ॥ प्रळयासमान जेवीं ॥१६॥
जैसा मुचकंद श्रमोनि निद्रिस्त ॥ तैं काळयवन गेला तेथ ॥ निद्रा बिघडतां क्रोधानळांत ॥ प्रसर झाला त्या समयीं ॥१७॥
कीं प्रल्हाद पडतां परम संकटीं ॥ विष्णुहदयीं क्रोध दाटी ॥ प्रगट झाला कोरडे काष्ठी ॥ राक्षसालागीं निवटावया ॥१८॥
तैसी काळिकाहदयसरिता ॥ उचंबळली क्रोधभरिता ॥ मच्छिंद्रालागीं महीसिंधुअर्था ॥ मेळवूं पाहे लगबगें ॥१९॥
कीं क्रोध नोहे वडवानळ ॥ मच्छिंद्र अब्धी अपारजळ ॥ प्राशूं पाहे उतावळ ॥ अर्थसमय जाणूनियां ॥२०॥
म्हणे नष्टा अनिष्टा पतिता ॥ मी भवपाणी श्रमलें असतां ॥ त्यांतचि मातें दुःखवार्ता ॥ शिणवूं पाहसी पुढारा ॥२१॥
तुवां कवित्वविद्या निर्मून ॥ मातें मागसी वरप्रदान ॥ परी वर नोहे मजला विघ्न ॥ करुं आलासी दुर्बुद्धे ॥२२॥
अरे मी आपला भोग सारुन ॥ निवांत बैसलें सेवीत स्थान ॥ तैं तूं मातें वरा गोंवून ॥ शिणवूं पाहसी दुगत्मया ॥२३॥
तरी आतां मम लोचनीं ॥ उभा न राहें जाय फिरोनि ॥ नातरी आगळीक होतां करणी ॥ शासनकाळ लाभसील ॥२४॥
मी शिवकरीचे अस्त्र ॥ तव करीं राहीन काय विचित्र ॥ कीं करीं कवळूनि नरोटीपात्र ॥ भिक्षा मागे श्रीमंत ॥२५॥
किंवा पितळधातूची मुद्रिका रचिली ॥ ते हिराहिरकणी वेढका घडली ॥ तेवी तूतें कामना स्फुरली ॥ सर सर माघारा ॥२६॥
कीं वायसाचे धवळारी ॥ हंसबाळ करी चाकरी ॥ तन्न्यायें दुराचारी ॥ इच्छूं पाहे मम काष्ठा ॥२७॥
राव रंकाचे पंक्ती आला ॥ आला परी श्रेष्ठता त्याला ॥ कीं सिंधूचि कूपस्थानीं ठेला ॥ नांदत कीं आवडीनें ॥२८॥
की दीपतेजाते पाहूनि वास ॥ दीपतेजातें करी आस ॥ तन्न्यायें शक्तिअस्त्रास ॥ तंव करीं वसती प्रारब्धें ॥२९॥
आला विचारिता पांडित्यपण ॥ तो अजारक्षका पुसेल कोठून ॥ तन्न्यायें मूर्खा जाण ॥ आलासी येथें दुरात्मया ॥३०॥
अहा प्रतापी विनतासुत ॥ क्षीणचिलीट होऊनि मस्त ॥ तयासीं समता करुं पाहत ॥ तेवीं येथें आलासी ॥३१॥
अरे मी देव रुद्रकरी असतां ॥ तंव करीं वसूं हें काय भूता ॥ तूतें कांही शंका बोलतां ॥ वाटली नाहीं दुरात्मया ॥३२॥
तरी असो आतां कैसें ॥ येथोनि जाई लपवी मुखास ॥ नातरी जीवित्वा पावसी नाश ॥ पतंग दीपासम जेवीं ॥३३॥
याउपरी मच्छिंद्र म्हणे देवी ॥ पतंग जळे दीपासवीं ॥ परी तैसें नोहे माझे ठायीं ॥ प्रताप पाहीं तरी आतां ॥३४॥
अगे मित्राबिंब तें असे लहान ॥ परी प्रतापतेजें भरे त्रिभुवन ॥ तेवीं तूतें दाखवून ॥ वश्य करीन ये समयीं ॥३५॥
अगे प्रताप जेवीं पंडुसुतांनी ॥ वायुसुतातें श्वेती दावुनी ॥ अक्षयी ध्वजीं बैसवोनी ॥ किर्ति केली महीवरी ॥३६॥
की अरुण मित्रापुढी जोड ॥ तेवीं तूतें दावीन चाड ॥ तरी दत्तपुत्र मी कोड ॥ जगीं मिरवीन ये वेळे ॥३७॥
देवी म्हणे भ्रष्टा परियेसी ॥ कान फाडुनि तूं आलासी ॥ इतुक्यानें भयातें मज दाविसी ॥ परी मी न भीं सर्वथा ॥३८॥
हातीं घेऊनि करकंकण ॥ शेंदूर आलासी भाळीं चर्चुन ॥ परी मी न भिईं इतुक्यानें ॥ सर सर परता हे भ्रष्टा ॥३९॥
अरे तुझी उत्पत्ती मज ठाऊक ॥ कीं धीवर जाण तुझा जनक ॥ तरी तूं मत्स्य मीन धरुनि कौतुकें ॥ निर्वाह करी बा उदराचा ॥४०॥
तरी तुज अस्त्रविद्या निपुण ॥ कायसा व्हावी दारिद्रयाकारण ॥ कीं अंधाचें जन्मचक्षुलावण्य ॥ सर्वथा उपयोगी दिसेना ॥४१॥
कीं बहुरुपी मिरवी शूरपण ॥ तरी तें खेळापुरतें निपुण ॥ तें द्वंद्वजाळ सांभाळ सांभाळून ॥ वेव्हार आव्हानी आपुला ॥४२॥
अरे मातें दाविसी उग्र रुप ॥ दांभिका ठका महाप्रताप ॥ अहंकृती मनाचें पाप ॥ मनामाजी मिरवी कां ॥४३॥
तूतें वाटेल मी महाथोर ॥ कीं वश्य केलीं भूतें समग्र ॥ तैसा नोहे हा व्यवहार ॥ शिवास्त्र मी असें ॥४४॥
उगवली दृष्टी करीन वांकुडी ॥ पाडीन ब्रह्मांडांच्या उतरंडी ॥ तेथें मशका तव प्रौढी ॥ किमर्थ व्यर्थ मिरवावी ॥४५॥
अगा मशक धडका हाणी बळें ॥ तरी कां पडेल मंदराचळ ॥ तेवीं तूं मातें घुंगरडें केवळ ॥ निजदृष्टीं आव्हानिसी ॥४६॥
मच्छिंद्र म्हणे देवी ऐक ॥ बळीनें वामन मानिला मशक ॥ परी परिणामीं पाताळलोक ॥ निजदृष्टीं दाविला ॥४७॥
ऐसें ऐकतां भद्रकाळी ॥ चित्तव्यवधान पडिलें क्रोधानळीं ॥ मग प्रतापशिखाज्वाळामाळी ॥ कवळूं पाहे मच्छिंद्रा ॥४८॥
मग परम क्रोधें त्यासी बोलत ॥ म्हणे कवण प्रताप आहे तूतें ॥ तो मज दावीं मशाक येथें ॥ वामनकृत्यें बळी जेवीं ॥४९॥
मच्छिंद्र म्हणे बहु युद्धासी ॥ मिरवलीस शिवकार्यासी ॥ तें मज दावीं अहर्निशीं ॥ परीक्षा घेईन मी तुझी ॥५०॥
अगा तरु वाढला गगनचुंबित ॥ परी वातशस्त्रें उचंबळत ॥ तेवीं तूतें तोचि पंथ ॥ आज दृष्टी पडेल कीं ॥५१॥
अगे बहु जिंकिलें समरंगणीं ॥ अभिमाननग वाढविला त्यांनी ॥ परी प्रारब्धयोगेंकरुनी ॥ छिन्नभिन्न होईल तो ॥५२॥
ऐसें ऐकतां भद्रकाळी ॥ देती झाली सिंहा आरोळी ॥ प्रगट होतां अंतराळी ॥ ब्रह्मांड तेथें उजळले ॥५३॥
शब्द करी अति अचाट ॥ कीं सहस्त्र विजूंचा कडकडाट ॥ कीं अनंत अर्कउदयांत ॥ महीलागीं मिरवला ॥५४॥
तें भद्रकाळी अस्त्र पूर्ण ॥ येरी अस्त्र नोहे तें समयप्रदान ॥ कीं देवदानवांचें मरण ॥ महीलागीं मिरवतसे ॥५५॥
तें अस्त्र नोहे बोलतां वाणी ॥ कीं मायाप्रळयींचा उदित अग्नि ॥ सकळां शांतवूनि शून्यवदनीं ॥ भक्षूनि राहे पंचभूतां ॥५६॥
ऐसी ते सकळ पूर्ण ॥ कीं वासवशक्तीची भगिनी दारुण ॥ पाहती झाली उर्ध्वगमन ॥ तेजःपूज मिरवूनी ॥५७॥
जंव शब्द करितां अति अचाट ॥ खचूनि पडती गिरिकपाट ॥ वनचर पळतां न मिळे वाट ॥ ठायीं ठायां दडताती ॥५८॥
अष्ट दिग्गज अष्ट दिक्पाळ ॥ परम हडबडले शब्द तुंबळ ॥ अति थडथडाट कांपे केवळ ॥ महीलागीं मिरवतसे ॥५९॥
हेलावलें समुद्रजळ ॥ हालावले सप्तपाताळ ॥ मही म्हणे मी रसातळ ॥ पाहीनसे वाटतें ॥६०॥
उरगनाथ सहस्त्रफणी ॥ तोही उचली स्वमूर्धनी ॥ वाहूं पाहे सकळा अवनी ॥ रसातळ भोगातें ॥६१॥
ऐकूनि सबळ गडगडाट ॥ वराह दत सांबरी नेटें ॥ कूर्म पृष्ठी आपुली हाटे ॥ महीलागीं देतसे ॥६२॥
ऐसें दाही दिशा झालें ॥ मानव दानव सर्व गळाले ॥ विकारा करुनि प्रगट वहिले ॥ महीलागीं मिरवतसे ॥६३॥
सकळ झालिया हडबडाट ॥ देव दचकले स्वर्गपीठ ॥ सोडोनि राहोनि विमाना पेठ ॥ अंतराळीं मिरवती ॥६४॥
अंतराळीं कडकडाट ॥ करितां बोले मच्छिंद्रा नेट ॥ म्हणे घाला येतसे अचाट ॥ जीवित्व रक्षी जोगड्या ॥६५॥
तुवां व्यर्थ केली रळी ॥ आतां महीची होईल रांगोळी ॥ तरी तूं स्वगुरु येणें काळीं ॥ स्मरणातें मिरवीं कां ॥६६॥
अगा जैसें वज्राखें करुन ॥ बा नगाचे होत चूर्ण ॥ तन्न्यायें तूं महीकारण ॥ क्षीण करिसी जोगड्या ॥६७॥
अरे हा सकळ महीपाट ॥ तो आज कालिका करी सपाट ॥ तरी आतां काय पाहसी वाट ॥ मिरविसी कैसा जोगड्या ॥६८॥
कीं धरा सबळ ती आंदोळली ॥ यावरी तळीं भद्रकाळी ॥ तरी मच्छिंद्रधान्याची पिष्टबळी ॥ आतां मिरवीन जोगड्या ॥६९॥
मच्छिंद्र म्हणे बोलसी वाणी ॥ परी ते वृश्विककंटकाची खाणी ॥ दंश करितां मजलागोनि ॥ त्याला मारीन निश्चयें ॥७०॥
मग भस्मझोळी कुक्षीपुटी ॥ करीं कवळूनि भस्मचिमुटी ॥ मंत्रअस्त्रातें आणोनि पोटीं ॥ वासवशक्ती जपतसे ॥७१॥
मंत्रीं पाठ होतां भस्मचिमुटी ॥ फेकिली तेव्हां गगनपंथीं ॥ तंव ती तत्काळ वासवशक्ती ॥ प्रगट झाली तेजस्वी ॥७२॥
जैसे सहस्त्र अर्क तेजाळ ॥ कीं उदय पावला भडाग्निगोळ ॥ काळिकाविधान तममंडळ ॥ निरसावया जातसे ॥७३॥
काळिका कनककश्यपूजागीं ॥ मानूनि प्रल्हाद मच्छिंद्र जोगी ॥ स्तंभापरी भस्मचिमुटींत वेगीं ॥ नरहरिरुपें प्रगटली ॥७४॥
कीं परम क्रोधी वडवानळ ॥ भद्रकाळी ते समुद्रजळ ॥ प्राशावया उतावेळ ॥ गगनपंथें जातसे ॥७५॥
तें वासवास्त्र अर्क करीचें ॥ भद्रकाळी अस्त्र शिवकरीचें ॥ उमय ते सवार प्रतपनगरीचे ॥ युद्धालागीं मिरवले ॥७६॥
कीं पाहणी पाहतां हरिहर ॥ कीं एक मित्र एक चंद्र ॥ वाचस्पतींचें माहात्म्य अपार ॥ उशना कवि मिरवीतसे ॥७७॥
कीं एक मेरु एक मांदार ॥ कीं वायु आणि वायुकुमार ॥ तेवीं भद्रकाळी वासवास्त्र ॥ गगनामाजी मिरवती ॥७८॥
कीं जेठियांमाजी जरासंघ ॥ तया भिडला भीम प्रसिद्ध ॥ कीं कपीमाजी सुग्रीव द्वंद्व ॥ वालीलागी भिडतसे ॥७९॥
तन्न्यायें उभय शक्ती ॥ युद्धा मिसळल्या गगनपंथीं ॥ लोंबी झोंबी प्राणरहिती ॥ करुं पाहती एकमेकां ॥८०॥
मग तो एकचि दणदणाट ॥ झाला सबळ ब्रह्मांडस्फोट ॥ विमानीं पळविती देवता वाट ॥ चुकारपणीं मिरवतसे ॥८१॥
दोन्ही अस्त्रें बळवंत ॥ एकमेकांतें प्रहार करीत ॥ जेणें प्रहारें भयाभीत ॥ दाही दिशा तैं होती ॥८२॥
परी ती काळी अस्त्रदैवत ॥ तिणें ग्रासिलें वासवशक्तीतें ॥ मग अति क्रूर होऊनि उन्मत्त ॥ मच्छिंद्रावरी चालिली ॥८३॥
तें पाहूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ करीं कवळी भस्म चिमुटांत ॥ मग एकादश शस्त्रातें ॥ रुद्रमंत्र प्रयोगीं स्मरतसे ॥८४॥
जेणेंकरुनि एकादश रुद्र ॥ प्रगट झाले महाभद्र ॥ तेजःपुंज नक्षत्रचंद्र ॥ काळिकास्त्र मिरवले ॥८५॥
तें महाप्रळयाकार ॥ भयंकररुपी अनिवार ॥ तें पाहतांचि काळिकास्त्र ॥ मूक्तीलागी प्रवर्तली ॥८६॥
सकळां करुनि नमनानमन ॥ स्तुतीस वाडोनि खणूनि रत्न ॥ परम भक्ती सूक्तीचें कारण ॥ श्रृंगारिलें रुद्रातें ॥८७॥
तें नवरत्नांचा सुगम श्रृंगार ॥ भूषणीं मिरवितां एकादश रुद्र ॥ शांत होऊनि महाभद्र ॥ ऐलरुपी पावले ॥८८॥
तें पाहूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ वज्रास्त्र त्वरें प्रेरित ॥ तया साह्य धृमास्त्र ॥ महान्त तेवी मिरवतसे ॥८९॥
तेणेंकरुनि धुमधुमाकार ॥ मावळला मित्र तारा चंद्र ॥ तया संधतिं वज्रास्त्र ॥ निजमस्तकीं भेदीतसे ॥९०॥
परी ती चपळ काळिका देवी ॥ वज्रास्त्र धरिलें तिनें पायीं ॥ आपटिती झाली शैलाद्रिमहीं ॥ उत्तगदिशे कारणें ॥९१॥
तेणें घायें शैलाद्रि पर्वत ॥ निमा चूर झाला नेमस्त ॥ ती साक्ष अद्यापि हिंदुस्थानांत ॥ सह्याद्रि पर्वत नसेचि ॥९२॥
रामेश्वरापासूनि नेमस्त ॥ आणि गुर्जरदेशपर्यंत ॥ महाद्री आहे नांदत ॥ पैल नसे महाराजा ॥९३॥
असो ऐसें वज्रास्त्र सरलें ॥ आणि धूम्रास्त्र तें गिळिलें ॥ तें पाहूनि मच्छिंद्र वहिलें ॥ वाताकर्षण जपतसे ॥९४॥
तें सबळ वाताकर्षण ॥ लाभले होतें मच्छिंद्राकारणें ॥ जें शुक्रमंत्रपदान ॥ संजीवनी लाधली ॥९५॥
कीं वसिष्ठा धेनु झाला लाभ ॥ कीं तें विष्णूचें सुदर्शन मिळालें स्वयंभ ॥ तेवीं देत सूक्तिकागर्भ सूक्तास्त्र मिळालें ॥९६॥
कीं यमालागीं यमन साधलें ॥ कीं दमालागीं दमन लाधलें ॥ तेवीं युक्ती मच्छिंद्र शोभले ॥ देत सूक्तिकारत्न मिरविलें ॥९७॥
कीं वज्रास्त्रें शक्र विराजमान ॥ कीं देवतां लाधलें अमृतपान ॥ तेवीं दत्तानें सूतिकारत्न ॥ मच्छिंद्रातें मिरविलें ॥९८॥
रत्नांत मंत्रावळी ॥ देत कृपेची वरदवाळी ॥ भस्मचिमुटी योजूनि ते काळीं ॥ प्रोक्षितां झाला मच्छिंद्र ॥९९॥
तंव तें मंत्रास्त्र गुप्त काळिका देवीवर वाहात ॥ प्रवेश होताचि वात कुंठित ॥ सकळ देहाचा पै झाला ॥१००॥
तेणें देवी विकळ झाली ॥ पूर्ण ॥ कांहीं पळतां रानोरान ॥ दचका पावती समुच्चयें जन ॥ देव दानव विस्मित ॥३॥
असो ती आवरण अवस्था ॥ महीं निचेष्टीत झाली माता ॥ श्वेत नयनीं विकळ देहस्था ॥ अवस्थेत मिरवली ॥४॥
प्राणरहित होऊं पाहे ॥ मग वेगीं स्मरला उमाराय ॥ ते वाग्भाट धावोनी तरुणोपाय ॥ जाऊनि पोंचले कैलासा ॥५॥
जातांचि श्रवणद्वारीं बोभाट ॥ सावध होय कैलासनाथ ॥ की शिवकरींचें काळिकास्त्र अचाट ॥ संकटातें पडियेलें ॥६॥
तो हदयीं पाहे विचारुन ॥ मच्छिंद्रनाथाचे झाले आगमन ॥ मग नंदिकेश्वरीं सिद्ध होऊन ॥ तया ठायीं पातला ॥७॥
येताचि देखे मच्छिंद्रनाथ ॥ धावूनि लगबगीं अति त्वरित ॥ चरणकमळीं कामनातीत ॥ मूर्धकमळ अर्पीतसे ॥८॥
शिव उतरुनि नंदिकेश्वरीं ॥ भाउकें कवळिला दशमकरी ॥ भेटूनि हदय प्रेमलहरीं ॥ आवळूनि धरितसे ॥९॥
म्हणे तान्हुल्या अति थोर ॥ करुनि दाविला चमत्कार ॥ मजकरींचे काळिकास्त्र ॥ आजि जिंकिलें पराक्रमें ॥११०॥
नाथ म्हणे आदिनाथ ॥ ही त्वत्कृपेची बोधसरिता ॥ बद्रिकाश्रमीं राहूनि दत्ता ॥ श्रुत केलें तुम्ही माते ॥११॥
षण्मास महारजा रक्षूनि मातें ॥ प्रसन्न रवि केला तुम्हीं दत्त ॥ त्या प्रसन्न कुळाचें उदित ॥ मातें ओपिलें कृपेनें ॥१२॥
शिव म्हणे वा अस्तु आतां ॥ सावध करीं काळिकादैवता ॥ नाथ म्हणे वरदहस्ता ॥ मम मौळी स्पर्शावा ॥१३॥
माझें मागणें आहि किंचित ॥ देऊनि स्वामीनीं करावें श्रुत ॥ जैसा संजीवनीचे अर्थ ॥ शुक्र कचा फळला असे ॥१४॥
मग सिद्ध सर्वेश वरदमौळी ॥ म्हणे कोण कामना उचित झाली ॥ तदनुअर्थ ये काळीं ॥ लाभसी तूं वद वत्सा ॥१५॥
नाथ म्हणे पंचावन्ना ॥ कवित्व करविलें सावरी सावरी पवित्रा ॥ त्यातें वर देऊनि वरदपात्रा ॥ काळीकास्त्र मिरवावें ॥१६॥
जैसें तव करीं बहुदिवस ॥ वसूनि अमित केलें कार्यास ॥ तेवीं माझे वक्त्रास ॥ काळिकेनें वसावें ॥१७॥
जें जें कार्य लागे मातें ॥ तदनुकार्य वाहावें सरतें ॥ आणि पुढेंही मंत्रकार्यातें ॥ उपयोग व्हावें जयासी ॥१८॥
ऐसें ये रीतीं वरदान्द ॥ द्याल जरी प्रसन्न होऊन ॥ तरी कामनासमाधान ॥ निजदेही नांदेल ॥१९॥
अवश्य म्हणूनि उमारमण ॥ काळिका त्वत्करीं ओपिन ॥ परी या समयीं जीवित्वदान ॥ काळिकेतें स्वीकारीं ॥१२०॥
यापरी मीही उमानाथ ॥ त्वत्कार्यासी आहें उदित ॥ ऐसें म्हणोनी करतळीं त्वरित ॥ भाष घेतली मच्छिंद्रें ॥२१॥
मग चरणी माथा ठेवूनी ॥ भस्माचिमुटां घेऊनी ॥ वातास्त्रमंत्रआकर्षण जपोनी ॥ बोलतसे वैखरीं ॥२२॥
पूर्णपाठ वैखरीसी होता ॥ भस्मुचिमुटी फेंकी तत्त्वतां ॥ तेणें हदगत होऊनि सर्वथा ॥ काळिकादेवी उठली ॥२३॥
उठूनि बैसली सावध होऊनी ॥ दाही दिशा पाहे न्याहाळूनी ॥ तो अकस्मात शूळपाणी ॥ आपुले दृष्टीं देखिला ॥२४॥
मग लगबगें येऊनी त्वरित ॥ शिवपदीं मौळी सज्ज करीत ॥ म्हणे महाराजा आदिनाथ ॥ आजि जीवित्व त्वां दिधलें ॥२५॥
जैसे होय सर्पसत्रास ॥ तोही मिरविला आस्तिक त्यास ॥ तेवी आज मम प्राणांस ॥ रक्षिता झालासी आदिनाथा ॥२६॥
कीं भस्मासुराच्या पवनवातीं ॥ आपण पडिलां होतां व्यावृत्ती ॥ तेथें रक्षणें विष्णुमूर्ती ॥ कृपापात्रीं मिरविली ॥२७॥
कीं शक्तिधातें सुमित्रासुत ॥ पुढें होतां रघुनाथ ॥ विकट होता हनुमंत ॥ प्रसन्न त्यातें झालासे ॥२८॥
कीं प्रल्हादाच्या कैवारासी ॥ नरहरी धांवला अति उद्देशीं ॥ तन्न्यायें आज तूं मजपाशीं ॥ मिरवलासी कीं कृपेनें ॥२९॥
ऐसें म्हणोनि काळिकादेवी ॥ वारंवार लागे पायी ॥ याउपरी म्हणे दक्षजांवई ॥ मम मागणें आहे एक ॥१३०॥
देशील जरी कृपा करुन ॥ तरी तुज देईन नागरत्न ॥ देवी म्हणें उमारमण ॥ अर्थ कोणता बोलवा ॥३१॥
शिव म्हणे बहु दिवस ॥ मम करीं विराजलीस ॥ आतां येऊनि मच्छिंद्रदास ॥ जगउपकारीं बसावें ॥३२॥
हेंचि मागणें माझें आहे ॥ तुवां कृपा करुनि मज द्यावें ॥ हें वचन ऐकूनि महामाय ॥ गदगदां हांसिन्नलीं ॥३३॥
म्हणे महाराजा पायांपाशीं ॥ मी म्हणवितें तुमची दासी ॥ इतुकें गुह्य धरोनी मानसीं ॥ दान मागतां हें काय ॥३४॥
जिकडे धाडाल तिकडे जाईन ॥ तुमची आज्ञा मज प्रमाण ॥ इतुकें गुह्य धरोन ॥ दान म्हणणें अनुचित हैं ॥३५॥
जैसा वाचस्पती ज्ञानचाड ॥ अजारक्षका पुसे कोड ॥ तन्न्यायें मम प्रयुक्तीं ॥ जल्पतां कीं महाराजा ॥३७॥
कीं पीयूष मृत्युनिवारणास ॥ स्तविता झाला बळीरस ॥ कीं टक्याकरितां महापरिस ॥ विनवीतसे धनाढ्याला ॥३८॥
तन्न्याय अपर्णापती ॥ गौप्य धरुनि करितां विनंती ॥ परी हें श्लाघ्य सेवकाप्रती ॥ कदाकाळीं साजेना ॥३९॥
तरी आतां असो ऐसें ॥ मान्य करीन स्वामिशब्दास ॥ मग बोलावूनि मच्छिंद्रास ॥ जननीं हदयीं कवळिला ॥१४०॥
म्हणे बा रे ऐक वचन ॥ साबरीविद्या कविरत्न ॥ जेथें येईल माझें नाम ॥ तेथें साह्य मी असें ॥४१॥
कवण अर्थी असो कैसें ॥ मी प्रवर्तवूनि उच्चाराम ॥ ऐसें करतल देऊनि भाष्य ॥ समाधानीं मिरवलें ॥४२॥
मच्छिंद्र आणि उमानाथ ॥ देवीनें ठेवूनि तीन रात्र ॥ मग स्नेहसंपन्न बोल बोलत ॥ मच्छिंद्रनाथा ओडविलें ॥४३॥
याउपरी शिवें देदीचा पाणी ॥ मच्छिंद्रनाथाच्या कृपें ओपूनी ॥ अति गौरवें शूलपाणी ॥ स्वस्थानासी जातसे ॥४४॥
मग मच्छिंद्र आणि उमानाथ ॥ देवी बोळवूनि स्वस्थाना येत ॥ शिव पावले कैलासांत ॥ मच्छिंद्रनाथा भेटूनी ॥४५॥
यापरी तेथूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ उत्तरपंथें गमन करीत ॥ तो समुद्रतीरीं हरेश्वर दैवत ॥ गदातीर्थी पातला ॥४६॥
गदातीर्थी करुनि स्नान ॥ येत हरेश्वरा दर्शनाकारणें ॥ ते कथा वर्तेले रसाळ पूर्ण ॥ पुढिले अध्यायीं वदूं आतां ॥४७॥
शिवसुत वीरभद्र ॥ महाजेठी प्रतापरुद्र ॥ तयातें भेटतां नाथ मच्छिंद्र ॥ समरंगणीं मिरवती ॥४८॥
असो येऊनि त्या प्रसंगीं आतां ॥ भावें पूजिली काळिका देवता ॥ तरी पठणीं प्रसंग उपयोग बहुतां ॥ मुष्टिनिवारणी पडेल ॥४९॥
पुढें मंत्रपुष्टी दृष्टी ॥ बाधा न करी तीर्थाचिया पाठीं ॥ कुडेचेडजारणा लोटीं ॥ मरणभीती बाधेना ॥१५०॥
हा अध्याय नित्य पठण करील ॥ तो इतुक्या भयापासूनि सुटेल ॥ आणि हा अध्याय गृहीं पाळींल ॥ कधीही पीडा त्यासी न होय ॥५१॥
आणि कोणासही जगा आंताता ॥ काळीमुष्टीची बाधा होतां ॥ त्यांतें प्रसंग श्रवणी पडतां ॥ शम होईल ती मुष्टी ॥५२॥
ऐसें गोरक्षाचें कथन ॥ वदला आहे किमयागिरी ग्रंथाकारण ॥ तरी जन हो विश्वास धरुन ॥ ग्रंथ संग्रही पाळावा ॥५३॥
हा ग्रंथ म्हणाल उगलीच वाणी ॥ तरी नोहे आहें अमृतसंजीवनी ॥ पहा सिद्धाची वाग्वाणी ॥ श्रीगोरक्षें कथियेली ॥५४॥
तरी विश्वास धरुनि चित्ता ॥ प्रचीत घ्यावी पठण करितां ॥ नाहींतरी ग्रंथ उगाचि निंदितां ॥ दोषामाजी पडाल कीं ॥५५॥
याउपरी अर्थाअर्थी ॥ उगेंचि निंदाल ग्रंथाप्रती ॥ तयाचा निर्वश पावूनि क्षितीं ॥ यमपुरीं वसे तो ॥५६॥
तरी श्रोते भाविक जन ॥ तुम्हां सांगतों एकचि वचन ॥ भावविश्वासा करा रोहण ॥ सकळ स्वार्थ पुरेल कीं ॥५७॥
जे विश्वासावर स्वार झाले ॥ ते सर्वस्वी तरुनि गेले ॥ सत्यवचनीं जगीं मिरवले ॥ संतवदनीं विश्वासुक ॥५८॥
तरी जगामाजी धुंडीसुत ॥ मालू नरहरीच्या वंशांत ॥ विश्वासें झाला ब्रह्मीं व्यक्त ॥ संतपदीं भावार्थ ॥५९॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ षष्ठाध्याय गोड हा ॥१६०॥
शुभं भवतु श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
॥ नवनाथभक्तिसार षष्ठाध्याय समाप्त ॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय ७
श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी पंकजाक्षा ॥ कमलापते कमलपत्राक्षा ॥ अवगुणरुपा गुणसर्वेशा ॥ महादक्षा रघुत्तमा ॥१॥
हे कमळमित्रकुळभूषणा ॥ रावणांतका रघुनंदना ॥ पुढें बोलवीं ग्रंथरचना ॥ जेणें श्रोतयां सुख वाटे ॥२॥
मागिले अध्यायीं कथा सुरस ॥ काळिका देवी मच्छिंद्रास ॥ प्रसन्न होऊनि वरदानास ॥ साबरीविद्या आतुली ॥३॥
तेथूनि आला हरेश्वरासी ॥ गदातीर्थस्नानउद्देशीं ॥ स्नान करुनि पर्वतासी ॥ प्रदक्षिणा आरंभिली ॥४॥
सर्वेचि येतां मच्छिंद्रनाथ ॥ तों वीरभद्र पातला स्नाना तेथ ॥ मानववेषी जोगी कृत्य ॥ त्रिशूळ डमरु धनुष्यादि ॥५॥
शैली शिंगी नाद अदभुत ॥ नाद नोहे तो आंगम व्यक्त ॥ साधकहिताचा स्वार्थअर्थ ॥ परिणाम सूचवी ॥६॥
अहो ती शिंगी नोहे देवता ॥ साधकजनांची कामदुहिता ॥ पूर्ण करावया परिणाम अर्था ॥ बोधरवि प्रवेशती ॥७॥
रज तम सत्त्व तृतीय गुण ॥ महामारक अति कठिण ॥ ते त्रिवर्ग करिती खडतरपण ॥ ऐक्य केला त्रिशूळ तो ॥८॥
यापरी आगमनिगमबीजें ॥ सारव्यक्त तेजापुंजें ॥ तयाची पंथिका दावी करांबुजे ॥ विशाळ डमरु विराजला ॥९॥
सगुणकथा सप्तधातु ॥ गुणीं भरला गुणातीतु ॥ नवरंगरसांत झाला व्यक्तु ॥ हरिगुणींचि भक्तु होईना कां ॥१०॥
कामक्रोधषडगुणविकार ॥ सत्त्वस्थाचे शत्र अनिवार ॥ तयां जिंकितां विवेक फार ॥ शरगांडीव विराजलें ॥११॥
अहो शर नोहे ते जाण युक्ती ॥ कामक्रोधांतें देत मुक्ती ॥ गांडीव नोहे तें विषयभक्ती ॥ ज्ञानशरीं विराजलें ॥१२॥
अगा शर न म्हणूं ते ज्ञानदिवटी ॥ अज्ञानतमींचें मनीं वीरभद्र येतसे स्नानालागून ॥ तों मार्गी मच्छिंद्रातें पाहून ॥ उभा केला हटकोनी ॥१५॥
करुनि उभे नमनानमन ॥ म्हणे स्वामी तुम्ही कोण ॥ येरु म्हणे मच्छिंद्र अभिघान ॥ निजदेहा मिरवीतसे ॥१६॥
येरु म्हणे कवण पंथीं ॥ अभ्यास मिरवितसां जगाप्रती ॥ मच्छिंद्र म्हणे जोगीये नीती ॥ नाथपंथीं मिरवीतों ॥१७॥
येरु म्हणे कोण दर्शन ॥ मच्छिंद्र म्हणे जोगीमहिमान ॥ शैली कंथा मुद्रा भूषण ॥ निजाअंगीं मिरवीतसें ॥१८॥
वीरभद्र म्हणे मुद्रा सान ॥ न घालितां फाडिले कान ॥ येरु म्हणे गुरुप्रसादें करुन ॥ मंथनीं निर्मिला हा एक ॥१९॥
वीरभद्र म्हणे काय पाखंड ॥ व्यर्थचि उगलें वाढवूनि बंड ॥ जगामाजी मिरवितां काळें तोड ॥ योग्यायोग्य दिसेना ॥२०॥
तरी आंता योगद्रुमा ॥ मुद्रा सोडीं ह्या नसती उत्तमा ॥ नाहीं तरी शिक्षा पावसी नेमा ॥ ठाई ठाई महाराजा ॥२१॥
अगा तव गुरु ऐसा कोण ॥ वेदविधिच्या प्राज्ञेंकरुन ॥ पूर्ण आगळीक पंथ निर्मून ॥ जगामाजी मिरवितो ॥२२॥
अगा स्वबुद्धी तर्क करुन ॥ भलतेंचि मत करी स्थापन ॥ तो प्राज्ञिक नव्हे मुर्खाहून ॥ शतमूर्ख म्हणावा ॥२३॥
ऐसी ऐकतां भद्रगोष्टी ॥ मच्छिंद्र संतप्त झाला पोटीं ॥ म्हणे मशका खाटी ॥ वल्गना करिसी अपार ॥२४॥
अरे शतमुर्खाहूनि मूर्ख ॥ म्हणूनि बोलसी दुःखदायक ॥ परमात्मा क्षोमवूनि पातक ॥ भार वाहिला निजमौळी ॥२५॥
अरे आत्मा क्षोभतां पराचा ॥ पापभार होत ब्रह्मांडींचा ॥ तस्मात् तव गुरु कैंचा ॥ दुजा गुरु विलोकीं ॥२६॥
अरे नष्टा दुर्जन अधमा ॥ तव दर्शने स्नान करणें आम्हां ॥ आतां उगाचि जाय आपुल्या कामा ॥ शिक्षा पावसील मम हस्ते ॥२७॥
ऐशापरी मच्छिंद्रनाथाचें भाषण ॥ ऐकतां वीरभद्राचें क्षोभलें मन ॥ म्हणे भ्रष्टा तुझा प्राण ॥ आतांचि घेईन ये काळीं ॥२८॥
मग करीं कवळूनि सायकासन ॥ सत्वर रगडूनि लाविला गुण ॥ निर्वाण अर्धचंद्र बाण ॥ तूणीरांतूनि काढिला ॥२९॥
तें पाहूनिं मच्छिंद्रनाथ ॥ म्हणे पतित झालासी उन्मत्त ॥ अरे उद्धटा आपुलें अहित ॥ जनांमाजी मिरविसी ॥३०॥
अरे सायकासन सिद्ध करुन ॥ सोंग दाविसी मजलागून ॥ परी हें बरवें नोहे मरण ॥ ये काळीं पावसी ॥३१॥
अरे ऐसें सोंग मजकारण ॥ कित्येक झाल अवलोकून ॥ बहुरुप्याचें खडतरपण ॥ शूरत्व रणीं मिरवेना ॥३२॥
कीं अजाकंठींचे लंबस्तन ॥ परी नातुडे त्यांत दुग्धपान ॥ तेवीं तूं दाखविसी हावभाव करुन ॥ परी क्षणैक क्षीण होसील कीं ॥३३॥
वीरभद्र म्हणे मूर्खा एक ॥ तूतें दावीन यमलोक ॥ तव आयुष्य सरलें सकळिक ॥ म्हणूनि येथें आलासी ॥३४॥
तरी मी तूतें काळक्षय ॥ प्रगट झालों आहें प्रत्यक्ष ॥ तरी तव गुरु प्रतापदक्ष ॥ कैसा आहे पाहूं दे ॥३५॥
मच्छिंद्र म्हणे मशकासाठी ॥ मेरु मिळवील काय नगांची कोटी ॥ कीं महाक्षीराब्धी घेऊनि नरोटीं ॥ भीक मागेल पोटातें ॥३६॥
मूर्खा ऐक वचनार्थ ॥ मम गुरुचा मौळीं वरद हस्त ॥ तेणें होतसे शरणागत ॥ मानव दानव देवादि ॥३७॥
तेथें अर्मका तुझा पाड ॥ किमर्थ आधीं मिरविसी कोड ॥ महासविता तप्त उजेड ॥ खद्योतातें मिरवेना ॥३८॥
वीरभद्र म्हणे तूं काय करिशी मरणकाळीं फांटा फुटला तुजसा ॥ आतां क्षणोंचि भूमीपाशीं ॥ करीन नव्हतासि ऐसें ॥३९॥
अरे तव ग्रीवेतें काळपाश ॥ आधींच पावलें आयुष्य नाश ॥ म्हणूनि मूर्खा तूतें हौस ॥ ये वादा स्फुरलासी ॥४०॥
ऐसें म्हणूनि वीरभद्रानें ॥ गुणीं सज्जिलें अस्त्रविंदान ॥ म्हणे भ्रष्टा सावधान ॥ राममंत्र जल्पीं कां ॥४१॥
मच्छिंद्र म्हणे राममंत्र ॥ तूतें वाटला अपवित्र ॥ परी तेणोंचि सुखी पंचवक्र ॥ दुःखलेशी मुकलासे ॥४२॥
अरे राममंत्रें वाल्या तरला ॥ तें नाम तारील आतांचि मजला ॥ परी सावध तूं होई कां वहिला ॥ राममंत्रावेगळा ॥४३॥
ऐसें म्हणूनि कक्षे झोळी ॥ विलोकूनि भस्म करीं कवळी ॥ मग शस्त्रास्त्रीं तेणें काळीं ॥ वज्रस्थापना जल्पतसे ॥४४॥
पूर्ण प्रयोग घालूनि धाटीं ॥ भोंवती फिरवी भस्मचिमुटी ॥ तेणें करुनि वज्रदाटी ॥ दाही दिशा मिरवीतसे ॥४५॥
आणीक करीं कवळूनि भस्म ॥ यासी विलोकी योगद्रुम ॥ तों वीरभद्रें सायकें परम ॥ निर्वाण बाण सोडिला ॥४६॥
तो बाण येतां किंकाटत ॥ दृष्टीं पाहे मच्छिंद्रनाथ ॥ मग आपुले मानी मनांत ॥ बाण आहे तृणासम ॥४७॥
ऐसें म्हणूनि स्तब्धदृष्टी ॥ उभा करीं कवळूनि भस्मचिमुटी ॥ तवं तो बाण नभापोटीं ॥ संचरुनि उतरतसे ॥४८॥
मच्छिंद्रनाथातें लक्षून ॥ खालीं उतरतसे घ्यावया प्राण ॥ तों सबळ बळें वज्र येऊन ॥ प्रहार करितें पैं झाले ॥४९॥
तरी तें वज्र वरिष्ठ ॥ आदळतांचि बाण झाला पिष्ट ॥ तें पाहूनि वीरभद्र वरिष्ठ ॥ परम चित्तीं क्षोभला ॥५०॥
मग शक्तिअस्त्र देदीप्यमान ॥ योजिता झाला रुद्रनंदन ॥ सज्ज करुनि सायकसंधान ॥ साधूनियां प्रेरिलें ॥५१॥
सर्वेचि काढूनि दुसरा बाण ॥ नागास्त्र तयावरी स्थापून ॥ तोही चुंबीत पावला गगन ॥ पाठोपाठ शक्तींच्या ॥५२॥
परी ती शक्ती बलाढ्य बहुत ॥ स्वर्गी मिरवे शब्द करीत ॥ ऐकतां शब्द भयभीत ॥ सकळ मही झाली असे ॥५३॥
दिग्गज पळती रानोरान ॥ शेष न ठेवी आपुली मान ॥ वराह पाहूनि अति निर्वाण ॥ दंतानें मही सरसावी ॥५४॥
कूर्म करीतसे सबळ पृष्ठी ॥ पाहूं पातले देव विमानदाटीं ॥ तेही पाहूनि कपाटपोटीं ॥ संचरुनि पळताता ॥५५॥
देवविमानीं हडबड ॥ पाहूनि उडुगण पळती पाड ॥ सोडूनि आपुले कार्य उघड ॥ नभामाजी सरळले ॥५६॥
देव मानव यक्ष दैत्य ॥ म्हणती पावला प्रळयमृत्यु ॥ ही शक्ति नोहे प्रळय समस्त ॥ मही बुडवील वाटतसे ॥५७॥
सबळ बळिष्ठ ती मही कांपत ॥ तेणें नगकडयांची खांचणी होत ॥ मायलेक चुकुनि निश्वित ॥ रुदन करिती हंबरडे ॥५८॥
सहस्त्र विजूंचा कडकडाट ॥ दावूनि शब्द अनिवारलोट ॥ नभमंडळ पाहूनि नीट ॥ शक्ती भेदिली वज्रातें ॥५९॥
तेणें वज्र अति क्षीण ॥ होऊनि पडलें गगनाहून ॥ पुढें मच्छिंद्राचा लक्षूनि प्राण ॥ हरावया येतसे ॥६०॥
यावरी नागास्त्र निःशक्त ॥ तें पाहूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ त्वरें कवळूनि भस्म चिमुटींत ॥ रुद्रास्त्र प्रेरीतसे ॥६१॥
त्यासवोंचि योजूनि खगेद्र अस्त्रांत ॥ पाठोपाठीं प्रेरीत ॥ परी रुद्रास्त्र झालें व्यक्त ॥ रुद्र एकादश प्रतापी ॥६२॥
एकादशरुद्रचूडामणी ॥ शक्तीतें तल्लीन करी कवळूनी ॥ तेणें हस्त पाद मूर्धनी ॥ क्षीण हाऊनि पडियेली ॥६३॥
शक्ती पडतां खचूनि महीं ॥ रुद्र मिरवले अदृश्य देहीं ॥ येरीकडे खगेंद्र अही ॥ अस्त्रा अस्त्र भक्षीतसे ॥६४॥
तेणें नागास्त्र त्वरित ॥ अदृश्य झालें युद्धरहित ॥ यावरी अस्त्र विनतासुत ॥ तेंही झालें अदृश्य ॥६५॥
यावरी वीरभद्र प्रतापतरणी ॥ वातास्त्र प्रेरिता झाला गगनीं ॥ तें मच्छिंद्रनाथ विलोकुनी ॥ पर्वतास्त्र सोडितसे ॥६६॥
तेणें कोंडिला अवघा वात ॥ मग वज्रास्त्र प्रेरी महारुद्रसुत ॥ तेणेंकरुनि चूर्ण पर्वत ॥ अदृश्यपणीं मिरवला ॥६७॥
यापरी प्रतापी वीरभद्र त्वरित ॥ प्रेरिता झाला अग्न्यस्त्र ॥ ते पाहूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ जलदास्त्र प्रेरीतसे ॥६८॥
त्यानें सकळ अग्नि विझवून ॥ करितें झालें अदृश्य गमन ॥ यावरी वीरभद्रें कामास्त्र सोडून ॥ कामव्यथा योजीतसे ॥६९॥
त्यावरी विरक्तनाथ मच्छिंद्र ॥ प्रेरिता झाला रत्यस्त्र ॥ तेणेंकरुनि काम पळत ॥ सुख पावला रतिसंगें ॥७०॥
यावरी वीरभद्र दक्ष ॥ प्रेरिता झाला महोरगास्त्र ॥ तें पाहूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ संजिवनी प्रेरितसे ॥७१॥
वीरभद्र तो वैश्वानर ॥ प्रेरिता झाला दानवास्त्र ॥ मच्छिंद्रनाथ अति तत्पर ॥ देवास्त्र प्रेरितसे ॥७२॥
मग अस्त्र तें बळवंत ॥ देव दानव प्रगटले अमित ॥ ते पाहूनियां उभयतांतें ॥ स्वग्रीवा तुकविती ॥७३॥
परस्परें धन्य धन्य ॥ वदोनि हदयीं करिती मान ॥ गदगदोनि हास्यवचन ॥ एकमेका बोलती ॥७४॥
वीरभद्र म्हणे सकळे महीं ॥ वीर जिंकिले भद्रयुद्धें प्रवाही ॥ परी सच्छिंद्रा तुजसमान ये देहीं ॥ देखिला नाहीं कोणीच ॥७५॥
मच्छिंद्र म्हणे वरदहस्त ॥ पुढें पहा भद्रजात ॥ येरी म्हणे अविनाशवंत ॥ गुरु आहे माझा कीं ॥७६॥
वीरभद्र तुकावूनि मान ॥ म्हणे गुरु तुझा आहे प्राज्ञ ॥ आणि तूंहि त्यांत अससी धन्य ॥ प्राज्ञीकवंत सद्यशा ॥७७॥
ऐसें देवास्त्र युक्तप्रयुक्त ॥ दानव वरुनि सकळ शांत ॥ अदृश्यपणीं स्वस्थानांत जाऊनियां पोचलें ॥७८॥
यावरी वीरभद्र ब्रह्मास्त्र ॥ प्रेंरिता झाला अति पवित्र ॥ तें पाहूनियां वरदपात्र ॥ विध्यस्त्र प्रेरितसे ॥७९॥
तें प्रगटतां चतुभुंजमूर्ती ॥ विधी लागे चरणाप्रती ॥ यावरी कार्तिकास्त्र भद्रजातीं ॥ सोडिता झाला तत्क्षणीं ॥८०॥
तें पाहूनियां दत्तवरदपाणी ॥ स्त्रीअस्त्र सोडित गगनीं ॥ तें बोलतां लावण्यखाणीं ॥ स्वामीलागी विहिताती ॥८१॥
तणेंकरुनि कार्तिकास्त्र ॥ तत्क्षणीं पावलें शांत ॥ यावरी भद्र तो काळास्त्र ॥ प्रेरिता झाला तत्क्षणीं ॥८२॥
तें पाहुनि मच्छिंद्रनाथ ॥ मायाप्रळयी प्रेरिलें अस्त्र ॥ तेणें काळ भक्षूनि पवित्र ॥ पंचतवकवळीतसे ॥८३॥
तें पाहूनि सकळ देव ॥ करितें झालें मच्छिंद्रस्तव ॥ म्हणती महाराजा युगभाव ॥ सकळ नाश पावेल कीं ॥८४॥
म्हणती महाराजा कलिभाग ॥ पुढे आहे अनंतयुग ॥ तों आजि तुम्ही सकळ याग ॥ विनाशरुपी पाहतां कीं ॥८५॥
तरी आतां कृपा करुन ॥ मायाप्रळय घ्या आवरुन ॥ मग देववाणी श्रवणीं ऐकून ॥ वासनीक अस्त्र प्रेरितसे ॥८६॥
तेणें मायाप्रळय हरला ॥ मायाउत्पत्तिप्रयोग राहिला ॥ मग सकळ विमानें उतरुनि महीला ॥ देव नमिति मच्छिंद्रा ॥८७॥
ब्रह्मा विष्णु आणि रुद्र ॥ स्तवनें केला शांत मच्छिंद्र ॥ मग संनिध बोलावूनि वीरभद्र ॥ करीं कर ओपिती ॥८८॥
म्हणती कविनारायण मच्छिंद्राथ ॥ तरी आपण होऊन ॥ कीं मच्छिंद्राची कामना कोण ॥ ती मीच पूर्ण करीन ॥ वरदचित्तेंकरुनिया ॥९०॥
धन्य आहे मच्छिंद्रनाथ ॥ युद्धीं कुशल प्रतापवंत ॥ धन्य श्रीगुरु मिळाला त्यातें ॥ प्रतापवंत आगळा तो ॥९१॥
मजसमान युद्धनेमीं ॥ पातलों यासी युद्धभूमीं ॥ परी न देखों युद्धसंगमीं ॥ मच्छिंद्रासमान पुरुषार्थ ॥९२॥
म्यां पूर्वी रावण बळी भांडोन ॥ सुखें देवीवर रणीं आणूनि ॥ किन्नर गंधर्व थकित जाण ॥ नाहीं पुढें ठेले मम युद्धीं ॥९३॥
कल्पांतभैरव मातें नाम ॥ देते झालें सुरासुर उत्तम ॥ माझें जिंकावया युद्धकर्म ॥ मिळाला नाहीं कोणीच ॥९४॥
परी आजी खातरी कृत्याकृत्य ॥ केली असे मच्छिंद्रनाथें ॥ मग करी कवळूनि हदयाते ॥ धरिता झाला सप्रेम ॥९५॥
म्हणे महाराजा योगद्रुमा ॥ वेधक कामना असेल तुम्ही ॥ तरी ती सांगूनि रुदीत्तमा ॥ वरदसुखा पहुडवीं ॥९६॥
येरु म्हणे बा महाराजा ॥ एक अर्थ तूं करुनि माझा ॥ परी त्यातें फळ देऊनिया जा ॥ लोकोपकारीं मिरवावें ॥९७॥
जैसे एक वायूचे आधीन यथार्थ ॥ वर्षाकाळीं मेघ वर्षे जलातें ॥ तेणें तुष्ट होय क्षितींत ॥ चराचर अवघेंही ॥९८॥
तन्न्यायें कामना चित्तीं ॥ विकार सांडी वरली मती ॥ तरी कार्यगंधाच्या बैसोनि अर्थी ॥ लोकोपकारीं मिरवावें ॥९९॥
तरी तो अर्थ म्हणाल कोण ॥ महाराजा करा श्रवण ॥ म्यां कामनी वरिला विद्याकाम ॥ साबरीविद्या महाराजा ॥१००॥
तरी त्या मंत्रबोलासमान ॥ आपण वहिवाटा ये देहीं धर्म ॥ त्वरें जाऊनि जगाचा काम ॥ मंत्रापाठीं पुरवावा ॥१॥
एवं वर ओपूनि मातें ॥ लोट लोटवा कृपासरिते ॥ मग अवश्य म्हणे मच्छिंद्रातें ॥ कार्य सहसा करीन मी ॥२॥
ऐसें बोलूनि वरदयुक्ती ॥ करतळा देत प्रसन्नचित्तीं ॥ यापरी सकळ देव बोलती ॥ प्रसन्न होऊनि तयातें ॥३॥
म्हणती वीरभद्रें दिधला वर ॥ तया साह्य असों आम्ही समग्र ॥ मंत्रपोटीं कार्य थोर ॥ आम्ही करुं सहसाही ॥४॥
ऐसें बोलूनि वरदयुक्ती ॥ मग मच्छिंद्र म्हणे नमस्कार सर्वाप्रती ॥ रुद्र ब्रह्मा चक्रवर्ती ॥ भावेकरुनि नमियेला ॥५॥
विष्णुपदीं ओपितां मौळी ॥ तोही त्याते कृपें न्याहाळी ॥ परम प्रेमें हदयकमळीं ॥ धरिता झाला स्नेहाळ तो ॥६॥
म्हणे वत्सा पूर्णकोटी ॥ जेथें पडतां जीव संकटीं ॥ माझें स्मरण करितां ओंठीं ॥ दृश्य होईना त्या ठाया ॥७॥
दृश्य होतां संकटराशी ॥ निवारीन मी निश्वयेंसी ॥ मग चक्रअस्त्र देऊनि त्यासी ॥ तुष्ट मानसीं केला तो ॥८॥
यापरी नंदीश उमानाथ ॥ तोही प्रसन्न होऊनि त्यातें ॥ प्रेमें कवळूनि हदयातें ॥ त्रिशूळास्त्र ओपितसे ॥९॥
यापरी नाभितनया नमितां ॥ तोही वदे प्रसन्नचित्ता ॥ शापादपि सविता ॥ संजोगिलें तयासी ॥११०॥
जें वाणीनें निघे अक्षर ॥ तें होय साचोकार ॥ शुभाशुभ कर्मावर ॥ फळें पावती गोमटीं ॥११॥
ऐसें वदूनि विधिराज ॥ तुष्ट केला तपोभुज ॥ यापरी शक्र नमी ओज ॥ तोही वर आपीतसे ॥१२॥
मग वज्रास्त्र कां पूर्ण ॥ त्यातें दिधलें कृपा करुन ॥ मग अस्त्रमंत्र सांगून ॥ वज्रहस्त ओपिला ॥१३॥
यावरी नमितां देव कुबेर ॥ तोही होऊनियां उदार ॥ सिद्धि देऊनि समग्र ॥ दासी केल्या तयाच्या ॥१४॥
यावरी वरुण भावें नमितां ॥ तोंही प्रसन्न होऊनि चित्ता ॥ आपास्त्रमंत्रभोक्ता ॥ केला असे त्वरेनें ॥१५॥
त्या मंत्राचा होतां पाठ ॥ आपोआप धरेत नीर उठे ॥ सकळ सारितां लोटूनि लोट ॥ दिशें दिशे मिरविती ॥१६॥
यापरी नमितां द्विमूर्धनी ॥ तोही आल्हादे चित्तकामनीं ॥ वर दिधला मंत्रअग्नी ॥ स्मरण होतां प्रगटावें ॥१७॥
यापरी नमितां देव अश्विनी ॥ तोही देत मंत्रमोहनी ॥ असो सर्व देवीं वरदपाणी ॥ एकएकांनीं ओपिला ॥१८॥
मग आपुलालें आसन योजून ॥ सिद्ध करिते झाले गमन ॥ यावरी मच्छिंद्र कर जोडून ॥ विनवीतसे सकळिकां ॥१९॥
म्हणे महाराजा स्वर्गवासी ॥ मातें कामना वेधली कीं जीवासी ॥ मणकर्णिकास्नान मानवांसी ॥ आदर चित्तीं वाटतसे ॥१२०॥
तरी मातें करावया स्नान ॥ न्याल जरी कृपेंकरुन ॥ तरी येऊनियां कामना पूर्ण ॥ करीन आपुली महाराजा ॥२१॥
ऐसी ऐकूनि वचनयुक्ती ॥ सकळ प्रसन्न झाले चित्तीं ॥ मग स्वयें विमानीं वाहूनि श्रीपती ॥ घेऊनियां चालिला ॥२२॥
विमानयानें आपुले बहुत ॥ त्वरें पातलें वैकुंठनाथ ॥ मग आपुले आसनीं मच्छिंद्रनाथ ॥ नेऊनियां बसविला ॥२३॥
आसनीं शयनी भोजनीं ॥ एकत्रपणीं वर्ते चक्रपाणी ॥ सकळ देव पातले स्वस्थानी ॥ मच्छिंद्र वैकुंठीं राहिला ॥२४॥
मग नित्य मनकर्णिकेचें स्नान ॥ मच्छिंद्रनाथ येत करुन ॥ यावरी पूर्ण समाधिकारण ॥ पाहूं ऐसें वाटतसे ॥२५।
मग विष्णूसी म्हणे मच्छिंद्रनाथ येत करुन ॥ यावरी पूर्णजन्मांत ॥ तयां गोचर करावें ॥२६॥
अवश्य म्हणूनी नारायण ॥ मेरुपाठारीं केलें गमन ॥ मग दाही समाधी दृष्टी पाहून ॥ संतुष्ट झाला मानसीं ॥२७॥
नवनारायणांच्या समाधी नव ॥ दहावी समाधी वासुदेव ॥ ऐसा पाहूनि मनोभाव ॥ पुनः येत वैकुंठी ॥२८॥
असो एक संवत्सर वैकुंठनाथ ॥ ठेविता झाला प्रीतिवंत ॥ मग पाचारुनि उमाकांत ॥ नेता झाला कैलासीं ॥२९॥
येथेंही एक संवत्सरपर्यत ॥ राहता झाला मच्छिंद्रनाथ ॥ स्थितिवृत्तीं स्नेह बहुत ॥ वाढविले शिवाचे ॥१३०॥
यावरी कोण एके दिवशी ॥ इंद्र येऊनि कैलासासीं ॥ भावें नसूनि महादेवासी ॥ मच्छिंद्रनाथा नेतसे ॥३१॥
यावरी तीन मास अमरावतीं ॥ राहता झाला योगपती ॥ तेथेंही अत्यंत वाढवूनि प्रीती ॥ निरोपातें मागतसे ॥३२॥
तों विधीनें नारद पाठवून ॥ नेलें सत्यलोकाकारण ॥ तेथेंही षण्मास राहून ॥ विधिराज तोषविला ॥३३॥
यापरी सकळ देव येऊनि तेथ ॥ घेऊनि जाती मच्छिंद्रनाथ ॥ एक एक दिन करुनि तीर्थ ॥ सकळ देवांसी तोषविलें ॥३४॥
सुरगण गंधर्व किन्नर यक्ष ॥ पितृगणादि अर्यमा दक्ष ॥ सकळ करुनि प्रीतीनें प्रत्यक्ष ॥ तोचि एक मिरवला ॥३५॥
असो सप्तवर्षेपर्यत ॥ स्वर्गी राहिला मच्छिंद्रनाथ ॥ सकळांचा गौरव घेऊनि अतिथ ॥ पुसुनिया निघतसे ॥३६॥
मग सकळ निघूनि स्वर्गवासी ॥ बोळविती मच्छिंद्रासी ॥ विमानीं वाहूनि मृत्युलोकासी ॥ आणूनियां घातलें ॥३७॥
असो देव गेले स्वस्थानासी ॥ येरीकडे मच्छिंद्र पृथ्वीसी ॥ पुनः चालिला तीर्थाटणासी ॥ करावया अत्यादरें ॥३८॥
भ्रमण करितां शुद्धमहीसी ॥ जाता झाला केकाडदेशीं ॥ तें परम स्थान पश्विमदेशीं ॥ वज्रवन पाहिलें ॥३९॥
तंव त्या ठायीं वज्रभगवती ॥ महादैवत प्रतापशक्ती ॥ भावें नमूनि अंबिकामूर्ति ॥ तीर्थस्नान करीतसे ॥१४०॥
तेथें तीनशें साठ कुंडें असती ॥ परी उष्णोदकें भरलीं असती ॥ तें पाहूनि परम चित्तीं ॥ आश्वर्यातें मानीतसे ॥४१॥
आश्वर्य मनांत योजूनि करीत ॥ कीं उष्णोदकें कुंडें भरित ॥ तरी तयांची राहणी पुसुनि कोणास ॥ आपण कुंडें निर्मावीं ॥४२॥
निर्मूनि ये परी सर्वाहून ॥ परमागळें उष्णोदक जीवन ॥ मग सकळ तीर्थात करुनि स्नान ॥ भगवतीठाया पातला ॥४३॥
पाचारुनि तीर्थाच्या पुजार्‍यासी ॥ वृत्तांत पुसीला उष्णोदकासी ॥ विचारितां सांगे त्यासी ॥ उष्णोदककारण तें ॥४४॥
म्हणे पूर्वी वसिष्ठें यज्ञ केला ॥ तेव्हां सकळ देव पातले स्नानाला ॥ त्यांनीं निर्मूनि उष्णोदकाला ॥ कुंडें केली आपुलालीं ॥४५॥
उष्णोदकीं स्नानाकरितां तात्कालिक ॥ निर्मिते झाले सकळिक ॥ आपुली नामें अलोलिक ॥ कुंडांलागीं ठेविलीं ॥४६॥
द्वादश वरुषें द्वादश दिवस ॥ समस्त राहिले त्या ठायास ॥ यज्ञ पावलिया पूर्णतेस ॥ सकळ गेले स्वस्थाना ॥४७॥
तीं कुंडें अद्यापपर्यंत ॥ स्थानोस्थानीं आहेत ॥ ऐसें ऐकूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ म्हणे योजिलें करावें ॥४८॥
मग सरस्वतीसरितापात्रीं ॥ जी उंचवट जागा तया क्षेत्रीं ॥ पाहुनि वाटिका पवित्र नेत्रीं ॥ वरुणमंत्र जल्पतसे ॥४९॥
आपास्त्रमंत्र उच्चार पूर्ण ॥ होतांचि प्रविष्ट झालें जीवन ॥ भोगावतीचें उदक काढून ॥ अग्निमंत्र जल्पतसे ॥१५०॥
अग्निमंत्र उच्चार होतां ॥ प्रवाहीं लागला हुताशन तत्त्वतां ॥ तेणेंकरुनि हुताशनतप्तता ॥ पावती झाली ते समयीं ॥५१॥
शिववरदकरीं त्रिशूळ हातीं ॥ तो बुडाकडोनि टाकिला महामाथीं ॥ तेणेंकरुनि जीवन तप्त कुंडाप्रती ॥ महीलागीं विराजलें ॥५२॥
भोगावतीचें उत्तम उदक ॥ प्रगट होतां अलोलिक ॥ आपण स्नान करोनि शुचिक ॥ करी भगवती मातेतें ॥५३॥
भोगावतीचें उत्तम जीवन ॥ अंबिकेप्रति होतां स्नान ॥ मग ती मच्छिंद्रा प्रत्यक्ष होऊन ॥ बोलती झाली सम्यक ॥५४॥
म्हणे जिवलगा मच्छिंद्रनाथा ॥ धन्य तूं प्रतापवंता ॥ भोगावतीजीवनातें मातें ॥ स्नान घातलें योगींद्रा ॥५५॥
तरी येथें एक मास ॥ वस्तीस वसावें सावकाश ॥ मग बोळवीन स्वस्थचित्तास ॥ तुजलागीं पुढारां ॥५६॥
अवश्य म्हणोनि मच्छिंद्रनाथ ॥ राहता झाला मास तेथ ॥ मग रुचल्या अर्थी बोले देवीतें ॥ बोलूनि काळ क्रमीतसे ॥५७॥
यावरी कोणे एके दिवशीं ॥ मच्छिंद्र म्हणे अंबिकेसी ॥ वज्रबाई नाम तुजसी ॥ काय म्हणूनि सांगा हें ॥५८॥
माता म्हणे तपोधना ॥ वसिष्ठ करिता जाहला हवना ॥ तैं शक्र पातला स्थाना ॥ यालागीं महाराजा ॥५९॥
तंव समास्थानीं सकळ ऋषी ॥ बैसले होते महातापसी ॥ तों इंद्र पातला देवकटकेंसीं ॥ समास्थानीं बैसावया ॥१६०॥
सभेंत येतां शचीनाथें ॥ उत्थापन दिधलें नाहीं त्यातें ॥ म्हणूनि क्षोभें अमरनाथ ॥ वज्र लागीं प्रेरितसे ॥६१॥
तें पाहूनियां दाशरथी राम ॥ शक्तिमंत्रें दर्भ मंत्रून ॥ सोडिता झाला वज्राकारण ॥ बहु तांतडी लगबगें ॥६२॥
मग त्या दर्भी मंत्रप्रयुक्ती ॥ मी प्रगट झालें महाभगवती ॥ वज्र गिळूनि उदरआहुती ॥ करीती झालें ते समयीं ॥६३॥
यावरी शक्रें राम तो बोलून ॥ पूर्ण केला समाधान ॥ मग श्रीरामाचें स्तबन करुन ॥ वज्र पुन्हां मागितलें ॥६४॥
मग तो प्रसन्न होऊनि चित्तीं ॥ वज्र दीधलें मागुती ॥ मग सकळ ऋषिदेवी मजप्रती ॥ नांव ऐसें स्थापिलें ॥६५॥
यज्ञ जाहला समाप्ती ॥ सकळ गेले स्नानाप्रती ॥ परी श्रीरामें येऊनि ते क्षितीं ॥ मातें स्थापिलें अद्यापि ॥६६॥
ती भोगवती येथें श्रेष्ठा ॥ माझी केली प्राणप्रतिष्ठा ॥ तें भोगावतीचें उदक श्रेष्ठा ॥ मिळालें होते मजलागीं ॥६७॥
किंवा आतां तुझें हातीं ॥ स्नाना पावली भोगावती ॥ परी रामाहूनि कृपामूर्ती ॥ तुवां अधिक केले बा ॥६८॥
रामें न्हाणिलें शीतोदकें ॥ तुवां न्हाणिलें उष्णोदकें ॥ आणि अखंडित पुण्यश्लोकें ॥ भोगावती दिधली त्वां ॥६९॥
असो ऐशी संवादयुक्ती ॥ झाल्याअंती त्या उभयतीं ॥ उपरी मासाची झाली भरती ॥ नाथ पुसूनी निघाला ॥१७०॥
उत्तरदेशीं करितां गमन ॥ अयोध्यें जातां तपोधन ॥ द्वारावती तीर्थ करुन ॥ अयोध्येसी पातला ॥७१॥
ती कथा बहु सुरस ॥ होईल ती स्वीकारा पुढिलें अध्यायास ॥ धुंडीसुत नरहरिवंश ॥ मालू सांगे गुरुकृपें ॥७२॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ सप्तमाध्याय गोड हा ॥१७३॥
अध्याय ॥७॥ ओव्या ॥१७३॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्रीदत्तात्रेयार्पपणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥
॥ नवनाथभक्तिसार सप्तमाध्याय समाप्त ॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय ८
श्रीगणेशाय नमः
ॐ नमोजी गुरुराया ॥ भवच्छेदका पळवीं माया ॥ श्रीज्ञानेश्वरा सदयहदया ॥ मम किंचित नाम मिरविशी ॥१॥
अघा हे ज्ञानदिवटी ॥ आम्हा साधकां जे दिठी ॥ मिरवला आहेसी पूर्णकोटी ॥ हिनकारक महाराजा ॥२॥
तरी मागिले अध्यायीं कथन ॥ विधियुक्त वीरभद्र केला प्रसन्न ॥ आणि स्वर्गवासातें भोगून ॥ महीलागीं मच्छिंद्र उतरला ॥३॥
आणि वज्रावटिके वज्रभगवती ॥ तोपविलें स्नानाप्रती ॥ उष्णोदकीं भोगावती ॥ जगामाजी मिरविली ॥४॥
यापरी द्वारका करुनि तीर्थ ॥ गोमतीं स्नानविधी यथार्थ ॥ करुनियां द्वारकानाथ ॥ प्रसन्न चित्तीं आगळा ॥५॥
त्यावरी आला आयोध्येसी ॥ तरी श्रोतिया कथा परियेसीं ॥ स्नान करुनि शरयूतीरासी ॥ रामदर्शना जातसे ॥६॥
तों पशुपतराव तया ग्रामीं ॥ रामवंशांत पराक्रमी ॥ तो देवालयीं पूजेलागुनी ॥ आला होता संभारें ॥७॥
अपार सैन्य जें भोंवती ॥ सदनीं तुरंगमें रावती ॥ छत्रचामरें कळसदीप्ती ॥ लाजविती मानूतें ॥८॥
वाजी गज यांचे रंग आणिक ॥ तेहीं चपळ अलोलिक ॥ वाताकृती लक्ष एक तयाभोंवते फिरताती ॥९॥
सकळ वाजी श्रृंगारयुक्त ॥ जडित पाखरा हाटकवत ॥ रत्नकोंदणीं हार लखलखीत ॥ कीं नक्षत्रमणी मिरविले ॥१०॥
त्यांतही झळकत झालरीयुक्त ॥ गुणीं ओविले अपार मुक्त ॥ कोणी विराजत गंगावत ॥ शुभ्रतेजीं मिरवले ॥११॥
ग्रीवे माळा रत्नवती ॥ हाटकासी जे ढाळ देती ॥ रत्न नोहे तेजगभस्ती ॥ चमूलागी मिरवला ॥१२॥
पदीं पैंजण रुणझुणती ॥ कीं वीरांची वीरश्री वाचे वदती ॥ कीं शत्रुगणींच्या अपार पंक्ती ॥ ब्रीद म्हणती विभांडूं ॥१३॥
ऐशियापरी वाजी ते हौसे ॥ कीं चिंतल्या ठायीं दाविती वास ॥ अतिवातचपळगतीस ॥ सर सर म्हणती माघारा ॥१४॥
अगा ते वाजी न म्हणूं महीचे ॥ कीं इंदुबंधुरत्न उदधीचे ॥ विशाळ शुक्तीकापात्र अब्धीचें ॥ मुक्त करुनि आणिले ते ॥१५॥
याचकनीती विकासूनि अवनीं ॥ हत्ती मिरवती पृतनेलागुनी ॥ विशाळ गंडस्थळ दंतकदनी ॥ चूडे सुवर्ण मिरवलें ॥१६॥
हाटक व्यक्त त्यां भूषण ॥ हौदे अंबारिया देदीप्यमान ॥ कीं पृतनामहीचे नग ते पूर्ण ॥ भावनीं ऐसें पाहे कां ॥१७॥
अपार सैन्य बहु संभार ॥ पाहतां उचलिले जे गिरिवार ॥ कीं पर्वत माथां तरुशृंगार ॥ तैशा पताका गजपृष्ठीं ॥१८॥
एकाहूनि एक अधिक ॥ महारथी ते युद्धकामुक ॥ दहा सहस्त्र रायासवें लोक ॥ युद्धकामुक असती ॥१९॥
परी युद्धशास्त्री चतुर सुगम ॥ कीं परशक्तीस देती दम ॥ ऐसे प्रतापीक स्तोम ॥ इंद्रसुखा आगळे कीं ॥२०॥
पायीचें पायदळ अपार ॥ वस्त्राभरणीं मंडिताकार ॥ छडीदार आणि चोपदार ॥ जासूद हलकारे मिरवती ॥२१॥
हेमभूषणीं मुक्तमाळा ॥ सकळ पाइकां झळकती गळां ॥ जडितरत्नीं अति तेजाळा ॥ हेमालंकार करकमळीं ॥२२॥
दाहीं अंगुळीं मुद्रिका गहन ॥ हेममुक्तें ते मिरवती श्रवण ॥ पहातेपणीं राणीवपण ॥ भार पडेल लोकातें ॥२३॥
असो ऐशी अपार संपत्ती ॥ मिरवला पाशुपत अयोध्यापती ॥ ते सकळ दाटी देवळाभोंवतीं ॥ राजीराजीने मिरवली ॥२४॥
त्यांत श्रीरामदर्शनाकारण ॥ जाता झाला योगद्रुम ॥ परी ते द्वारपाळ परम ॥ नाथालागीं बोलत ॥२५॥
परम पाप संचल्या तुंबळ ॥ तेव्हां मिरवे द्वारपाळ ॥ प्रथम धर्मालागी काळ ॥ अधर्मपरी मिरवतसे ॥२६॥
त्या धर्मद्वारींचे म्हणती श्वान ॥ ते द्वारपाळ द्वाररक्षण ॥ आपण बुडुनि यजमाना ॥ बुडवूं पाहती निश्वयें ॥२७॥
महानष्ट जातां समोर ॥ कदा न म्हणती लहानथोर ॥ न भांड चित्तीं परम निष्ठुर ॥ वाचे कठोर बोलती ॥२८॥
सप्तजन्म तस्करनीती ॥ शत ब्रह्महत्या जया घडती ॥ तेव्हां तो पावे द्वारपाळ क्षितीं ॥ धर्मविनाश रायाचा ॥२९॥
ऐसियेपरी द्वारपाळ ॥ राजद्वारीं असती सकळ ॥ मच्छिंद्र जातां उतावेळ ॥ हटकूनि डंभ केली असे ॥३०॥
तीव्र वाचे बोलती वचन ॥ म्हणती कान फाडूनि बुद्धिहीन ॥ कोठें जासी तांतडीनें ॥ मतिमंदा हे मूर्खा ॥३१॥
हे भ्रष्टा तूतें कैसें कळेना ॥ कीं राव आला आहे दर्शना ॥ त्यात तूं जासी बुद्धिहीना ॥ सर परता माघारा ॥३२॥
ऐसें म्हणूनि निष्ठुर वचन हातीं ॥ लोटिलें मच्छिंद्रनाथाप्रती ॥ येणेंकरुनि परम चित्तीं ॥ विक्षेपातें पावला ॥३३॥
परी तो सर्वज्ञ संतापासी ॥ विवेक अर्गळा घाली त्यासी ॥ तो म्हणे सेवकांसीं ॥ संवाद करणें विहित नव्हे ॥३४॥
पतिस्वाधीन पतिव्रता ॥ कीं पात्रसोई वाहे सरिता ॥ तेवीं बुद्धि करुनि पाशुपता ॥ सेवक सेवा आव्हानिती ॥३५॥
कीं सुईमागें गुंतो जातां ॥ कीं मित्रामागें रश्मी येतां ॥ तदनुबुद्धि पाशुपता ॥ सेवक सेवा आव्हानिती ॥३६॥
कीं रत्नामागे सकळकळा ॥ माउलीसवें आव्हानूं बाळा ॥ तदनुबुद्धि अयोध्यानृपाळा ॥ सेवक सेवा आव्हानिती ॥३७॥
कीं माळी मळ्याचा योजूनि पंथ ॥ सयुक्त सोडी उदक आंत ॥ तदनुबुद्धि पाशुपत ॥ सेवक सेवा आव्हानिती ॥३८॥
ऐसिये शब्दां सदगुणवाणी ॥ बोधी सकळां विवेकखाणी ॥ बंधनीं निर्मूनि विक्षेप मनाचे चरणीं ॥ घालितां झाला महाराज ॥३९॥
परी बुद्धिप्रकरण ॥ अणिक सुचले तयाकारण ॥ कीं सेवकांतें काय बोलून ॥ शिक्षा देऊं राजातें ॥४०॥
एक राव आर्‍हाटितां ॥ संपूर्ण सेवकां दाटे व्यथा ॥ जेवीं गवसनी मित्रा घालितां ॥ रश्मी आतुडती सहजचि ॥४१॥
शरीरीं कोठें घालितां घाय ॥ परी सर्वोपरी दुःख होय ॥ तदनुशिक्षा योजितां राया ॥ दुःख मिरवी घृतनेते ॥४२॥
ऐसें योजूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ भस्मचिमुटी कवळी हाता ॥ स्पर्शास्त्रमंत्रप्रयुक्ता ॥ रामनामीं जल्पला ॥४३॥
येरीकडे पाशुपत ॥ देवा बद्धांजुळी होऊनि प्रणत ॥ रामासन्मुख दंडवत ॥ महीं मस्तक ठेवीतसे ॥४४॥
तों स्पर्श मग येऊनि निकट ॥ करिता झाला अंगीं झगट ॥ झगट होतां महीपाठ ॥ भाळा सहज झालीसे ॥४५॥
राव उठूं पाहे क्षणीं ॥ परी सुदृढ युक्त न सोडी मेदिनी ॥ भाळपदादी उभयपणीं ॥ महीयुक्त झालीं तीं ॥४६॥
करितां यत्न बहुतांपरी ॥ परी विभक्त नोहे कदा धरित्री ॥ बहु श्रमला नानापरी ॥ उपाय कांहीं चालेना ॥४७॥
मग बोलावूनि सेवकमंत्री ॥ वृत्तांत सांगे झाल्यापरी ॥ म्हणे कदा न सोडी धरित्री ॥ व्यक्त झाली सर्वस्वें ॥४८॥
परी मंत्री बुद्धिमंत ॥ एकटाचि तेव्हां बाहेर येत ॥ सेवकां पुसे रळी मात ॥ कोणी कोणातें झाली कां ॥४९॥
मनांत म्हणे कोणी जाती ॥ आला असेल नगराप्रती ॥ गांजिल असेल राजदूतीं ॥ म्हणून क्षोभला असेल तो ॥५०॥
मग त्यातें क्षोभ न येतां ॥ क्षोभ वरिला श्रीभगवंता ॥ तयाचे साधू जगीं छळितां ॥ क्रोध नावरे देवासी ॥५१॥
महीं श्रेष्ठ तो अत्रिनंदन ॥ परी उगेंचि क्षोभवूनि आपुलें मन ॥ श्रीअंबऋषीचे केलें छळण ॥ तरी न साहे दैवतें ॥५२॥
तेणें सुदर्शन लावूनि पाठीं ॥ गर्भ सोसी आपण जगजेठीं ॥ तस्मात् भक्त गांजिल्यापाठीं ॥ कदा न राहवे देवातें ॥५३॥
भजनीं प्रेमा प्रल्हादबाळा ॥ परम आवडे तमाळनीळा ॥ दानवीं गांजितां उतावळा ॥ कोरडे काष्ठी प्रगटला ॥५४॥
धर्महवनीं मंडूकबाळ ॥ तप्तोदकीं केलें शीतळ ॥ तस्मात् संकटीं भक्त प्रेमळ ॥ कदा न राहवे देवातें ॥५५॥
रणीं होतां कडकडाट बहुत ॥ पक्षिजोडा बाळें टाकूनि जात ॥ बाळकांनीं स्मरतां रमानाथ ॥ करिघंटा टाकी तयांवरी ॥५६॥
पारधी पक्षिप्राणहरणीं ॥ व्याळरुप झाले चक्रपाणी ॥ तस्मात् दासाचा छळ कोणी ॥ कदाकाळीं करुं नये ॥५७॥
जळीं पदातें नक्र ओढी ॥ कोणें दूतीं ॥ गांजिली असेल हरिभक्ती ॥ म्हणूनि लोभे सायक हातीं ॥ हरीनें वरिला असेल कीं वृत्तांत तो प्रविष्ट झाला ॥६०॥
मंत्री वृत्तांत ऐकूनि कानीं ॥ शोधूनि काढी मच्छिंद्रमुनी ॥ धन्य मंत्री तो शोधप्रकरणी ॥ अर्थपैशुन्य निवडिता ॥६१॥
अहो तो मंत्री नोहे मोहरा ॥ अमृत घेऊनि सांडी मदिरा ॥ कीं चिंत मणिराज अधीरा ॥ राजचिंताहरणार्थ ॥६२॥
तन्न्यायें तो सुघडकरणी ॥ त्वरें लागला मच्छिंद्रचरणी ॥ मग म्हणे महाराजा औदार्यपणीं ॥ कृपादान ओपावें ॥६३॥
तुम्ही संत ते स्नेहभरित ॥ पूर्णशांतीचे भांडारयुक्त ॥ औदार्य सांगतां नाहीं मित्र ॥ अपराध क्षमा करावा ॥६४॥
मेघ जरी उदार म्हणावा ॥ तोही समता न करी संतमाथा ॥ मेव विसरे दातृत्वभावा ॥ तेवी संत नोहे तो ॥६५॥
जरी परिसाची उपमा देऊं ॥ तो लोहातेचि देत हाटकभाऊ ॥ इतर धातूसी होत परिभवू ॥ न चले शक्ती तयाची ॥६६॥
कल्पतरु जरी करावा समान ॥ शुभासुभ दावी रत्न ॥ तेवीं नोहे संतजन ॥ शुभचिन्हेंचि वाछिती ॥६७॥
ऐसें बोलतां मच्छिंद्रनाथ ॥ प्रसन्न झाले स्वचित्तांत ॥ क्रोध आवरुनि होतां शांत ॥ प्रसाद देऊं म्हणतसे ॥६८॥
मग करीं कवळूनि भस्म चिमुटी ॥ विभक्त अस्त्र मंत्रपोटीं ॥ कविराज जल्पतां होटीं ॥ धरा चिमुटी सोडीतसे ॥६९॥
राव उठूनि बैसे धरित्री ॥ वेगीं पाचारीतसे सुहितमंत्री ॥ सर्वेचि येऊनि झडकरी ॥ दूती राजाज्ञा निवेदिली ॥७०॥
पत्रिके बोलावूनि निकट दूत ॥ विचारुनि घेतो राजक्षेमांत ॥ तंव ते शुभवार्ता सांगत ॥ कल्याणें राजा विराजला ॥७१॥
मग मच्छिंद्राचा धरुनि पाणी ॥ मंत्री नेत तयालागुनी ॥ प्रवेश होता तये क्षणीं ॥ वृत्तांत रायातें निवेदला ॥७२॥
रायें ऐकूनि सकळ वृत्तांत ॥ मच्छिंद्रचरणीं भाळ अर्पीत ॥ अति गौरवें स्नेहभारीत ॥ नाम पुसे तयाप्रती ॥७३॥
येरी म्हणे नरेंद्रपाळा ॥ मज मच्छिंद्र म्हणती तान्हुल्या बाळा ॥ रायें ऐकूनि वृत्तांत सकळा ॥ मच्छिंद्रचरणीं प्रेरीतसे ॥७४॥
पूर्वी मच्छिंद्रकृतिरत्न ॥ सांठवले श्रवणाकारणें ॥ तेणेंकरुनि दर्शनभूषण ॥ स्वीकारावयासी पहातसे ॥७५॥
ऐसी इच्छा अब्धांपाठीं ॥ तो मच्छिंद्रचंद्र देखीला दृष्टी ॥ मग परम मनीं आनंददाटी ॥ चित्रपात्रीं हेलावली ॥७६॥
मग सुखासनें सिद्ध करुन ॥ राजानें मच्छिंद्राचा हात धरुन ॥ आपुले समास्थानीं नेऊन ॥ कनकासनी बैसविला ॥७७॥
षोडशोपचारें पूजन ॥ अर्पिता झाला तन मन धन ॥ वरी परम आदरें भक्तिरत्न ॥ मच्छिंद्रनाथ ओपीतसे ॥७८॥
सदा सर्वदा आसनीं शयनीं ॥ गमनीं भोजनीं जोडूनि पाणी ॥ निरंतर उभा सेवेलागुनी ॥ अन्य कांहीं सुचेना ॥७९॥
ऐसिया भक्तीचा पाहतां पाठ ॥ मच्छिंद्रकृपेचा लोटला लोट ॥ म्हणे कोण नरेंद्र कामनालोट ॥ कवण चित्तीं दाटतसे ॥८०॥
येरु म्हणे जी योगद्रुमा ॥ मी सूर्यवंशीं पाशुपतनामा ॥ रामअवलाद, कृशपत्नीधामा ॥ अवलाद देह असे हा ॥८१॥
तरी वडील माझा विजयी ध्वज ॥ श्रीराम अवतरे तेजःपुंज ॥ मातें भेटवीं महाराजा ॥ मित्रकुळाचा टिळक जो ॥८२॥
येरी म्हणे रे भाऊका दिठीं ॥ आतां करितों तयाची भेटी ॥ मग सभेबाहेरी तपोजेठी ॥ राया घेऊनि येतसे ॥८३॥
उभा राहूनि राजांगणीं ॥ धूमास्त्र मंत्र जल्पे वाणी ॥ भस्मचिमुटी संजीवनी ॥ अर्कावरी प्रेरितसे ॥८४॥
तेणें ध्रुव खगमंडळ संपूर्ण ॥ धूम्रें भरुनि गेलें गगन ॥ दिशांसह अर्क संपूर्न ॥ झांकाळूनि पैं गेला ॥८५॥
धूम्रास्त्रानें भरले नयन ॥ नेत्र पुसीतसे सारथी अरुण ॥ धूम्र संचारोनि मुखाकारण ॥ कासावीस होतसे ॥८६॥
तें पाहुनि सविताराज ॥ म्हणे अस्त्रविद्ये धूम्र विराजे ॥ क्षत्रिय कुळांतील नरेंद्र ओजें ॥ तेणें प्रेरली ही विद्या ॥८७॥
मग तो महाराज जगलोचन ॥ कवळूनि सायका चढवूनि गुण ॥ वायुअस्त्र शर निर्मून ॥ सोडिता झाला महाराजा ॥८८॥
तंव तो शर प्रतापवंत ॥ लवकरी प्रगटवी स्थावर मारुत ॥ तेणें मंदराचळ पर्वत ॥ हालूं पाहती डगडगां ॥८९॥
गगनापासूनि महीपर्यंत ॥ प्रगट झाला प्रळयवात ॥ तरु उचंबळूनि नभीं भ्रमत ॥ पक्षी जेवीं भूगोलातें ॥९०॥
ऐसा वात होतां प्रगट ॥ धूम्रें फुटला दिशापाट ॥ सदनालागीं निर्मळ वाटे ॥ गमन करितां येईंना ॥९१॥
तें पाहूनियां योगद्रुम ॥ जल्पता कितुलें ॥ कीं मंदराचळचि दुजे उगवले ॥ तेणें मार्ग कुंठित जाहले ॥ वातचक्राचे महाराज ॥९३॥
मग ते अस्त्रीं नारायण ॥ पर्वत पाहतां विशाळपणें ॥ मग वज्रास्त्रसंधान ॥ करिता झाला अर्क तो ॥९४॥
तंव वज्रास्त्र अतिकठिण ॥ पर्वतमाथे गेले भेदून ॥ तेणें घायें शतचूर्ण ॥ त्वरें झाले नगराज ॥९५॥
पर्वत चूर्ण होतां निगुती ॥ तें पाहूनि मच्छिंद्रजती ॥ भ्रमीं अस्त्र योजूनि उपरती ॥ मित्र भागीं सांडीतसे ॥९६॥
तें अस्त्र होतां स्पंदनी प्रविष्ट ॥ वाजींसह अरुण झाला भ्रमिष्ट ॥ सांडूनि रहाणीची नित्य वाट ॥ स्यंदन नेती भलतीकडे ॥९७॥
तें पाहूनियां द्वादशनामी ॥ ज्ञानशराच्या न उरल्या गुणऊर्मी ॥ तेणें करुनि भ्रमें प्रकामी ॥ नाशाप्रती पावतसे ॥९८॥
जैसा पेटला पावक ॥ त्यावरी सोंपविलें सकळ उदक ॥ मग तो उरे केवीं दाहक ॥ तेवीं अर्का झालें असे ॥९९॥
कीं अज्ञानपण साधकाचें ॥ श्रीसदगुरु निवारीत वाचें ॥ अंगीं भूषण ज्ञानपणाचें ॥ बोधगुनी गोवीतसे ॥१००॥
कीं सदनांत दाटला अंधार अपार ॥ तो दीप उजळितां होतो दूर ॥ तन्न्यायें श्रीभास्कर ॥ ज्ञानेश्वरा प्रेरितसे ॥१॥
तेणें उडवूनि भ्रमिष्टपण ॥ सुपंथसुपंथा करी गमन ॥ तें मच्छिंद्रनाथें दृष्टी पाहोन ॥ वाताकर्षण जल्पत ॥२॥
वातास्त्र आकर्षण सबळ ॥ वायुचक्रीं भेदिलें तुंबळ ॥ मग वाजींचे आणि सारथ्याचे तये वेळ ॥ श्वासोच्छवास राहिले ॥३॥
आणि जो प्रत्यक्ष चंडीकरण ॥ तोही दाटला श्वासेंकरुन ॥ वायुचक्री गेले आटून ॥ रथ उलथोनि पडियेला ॥४॥
वायुचक्राचा ज्यासी आधार ॥ तो आधार तुटतांचि सत्वर ॥ स्वर्गाहूनि उर्वीवर ॥ आंदळला स्यंदन तो ॥५॥
महीं आदळतां दिव्य रथ ॥ खालीं पडला श्रीआदित्य ॥ स्यंदनीं वाजी अति होत ॥ कासाविस श्वासानें ॥६॥
परी महीं पडतां तेजोराशिपाळ ॥ महीं मातला अति अनळ ॥ तेणें दाहूं पाहे सकळ ॥ महीवरले उदभिज्ज ॥७॥
तें पाहूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ जलदास्त्र स्मरे त्वरित ॥ तेणेंकरुनि अपरमित ॥ जलवृष्टी होतसे ॥८॥
परी आदित्य पडतां निचेष्टित ॥ परम घाबरले स्वर्गदैवत ॥ मग विमानयानीं होऊनि त्वरित ॥ मच्छिंद्रापाशीं पातले ॥९॥
ब्रह्मा विष्णु आणि शिव ॥ वरुण अश्विनी कुबेर देव ॥ सुरवर अनादि सकळ गंधर्व ॥ महीलागीं पातले ॥११०॥
सत्यलोक तपोलोक ॥ अतळ वितळ सुतळादिक ॥ संकटीं पडला एक अर्क ॥ लागवेगीं धांविन्नले ॥११॥
जैसे सकळ तरुवरतीं ॥ चहूंकडूनि पक्षी येती ॥ तन्न्यायें महीवरती ॥ सकळ देव उतरले ॥१२॥
मग महाराजा क्षीराब्धिजांवई ॥ धांवूनि मच्छिंद्र धरिला हदयीं ॥ म्हणे हा आदित्य कोण न्यायी ॥ संकटी तुवां योजिल ॥१३॥
याउपरी करुनि नमस्कार ॥ विष्णूतें देत उत्तर ॥ म्हणे महाराजा पाशुपतवीर ॥ आदित्यकुळीं असे हा ॥१४॥
ऐसें असतां यथार्थ ॥ वंशजासी न पाहे हा आदित्य ॥ तस्मात् वडिलांची धर्मनीत ॥ ऐसेपरी असावी कां ॥१५॥
जिया मातेने बालकांचे संगोपन ॥ तिया रोषाची केली पखरण ॥ मग ती माता काय म्हणून ॥ लावेपरी मिरवावी ॥१६॥
स्वामी सेवकां अमित्र मानी ॥ मग कार्य कैचे येत घडोनी ॥ सदा संशयाची गवसणी ॥ उभयचित्तीं मिरवतसे ॥१७॥
तस्मात् राय पाशुपती ॥ नावडे या आदित्याप्रती ॥ म्हणूनि ऐसा वैकुंष्ठपती ॥ चर्याभाग रचियेला ॥१८॥
आणिक एक मम वागुत्तरासी ॥ साबरीविद्या कवित्वराशी ॥ सूर्यनामें मंत्र उपदेशी ॥ प्रसन्न असावें अर्काने ॥१९॥
याउपरी आणिक आहे चोज ॥ सूर्यवंशीं विजयध्वज ॥ तो पाशुपतातें श्रीराम आज ॥ भेटवावा महाराजा ॥१२०॥
ऐसेपरी कामना मनीं ॥ वेधली आहे चक्रपाणी ॥ पाशुपतरायाचे प्रेमवदनीं ॥ गुंती पावलों भक्तीनें ॥२१॥
नवराणिवासह माझा काम ॥ पूर्णते आणा मेघश्याम ॥ ऐसें बोलतां योगद्रुम ॥ हरी उत्तरा स्वीकारी ॥२२॥
म्हणे बा रे योगद्रुमा ॥ सूर्यनामीं मंत्र ॥ जगीं होतील प्रविष्ट पवित्र ॥ तैं रवकष्टानें येऊनि मित्र ॥ कार्य करील लोकांचें ॥२४॥
ऐसें बोलूनि चक्रपाणी ॥ करतळा कर देत वचनीं ॥ म्हणे बा रे भास्कर मंत्रालागुनी ॥ वरदाता झालासे ॥२५॥
बा रे तव मंत्र लोकोपकार ॥ नामस्मरणीं होतां नर ॥ तेणेंचि पातक योग भद्र ॥ सकळ जनांचे मिटतील ॥२६॥
सहज सूर्यांचे वदतां नाम ॥ सकळ पातकें होतील भस्म ॥ तैंशांत मंत्रप्रयोग उत्तम ॥ कार्यालागीं दुणावेल ॥२७॥
नाममंत्रयुक्त प्रयोग ॥ त्यावरी तव वाणी पवित्र अभंग ॥ त्याहीवरती वरद चांग ॥ प्रत्यक्ष दैवतें मिरवतील ॥२८॥
तरी बा सोळा राशी पावलें ॥ सुवर्ण जडावासी गमले ॥ तें भूषण मोला चढलें ॥ मान्य केवीं होईना ॥२९॥
तरी या कामा कदा आळस ॥ होणार नाहीं महापुरुष ॥ आम्ही सर्व देत तव वचनास ॥ उतरलों आहों महाराजा ॥१३०॥
वीरभद्राचे समरंगणी ॥ आणि नागपत्रअश्वत्थस्थानीं ॥ तूतें ओपूनि वरदवाणी ॥ तुष्ट केलें आधींच ॥३१॥
तरी आतां संशय ॥ सांडूनि अर्का जीववावें ॥ याचि रीतीं देव अवघे ॥ गौरविती मच्छिंद्रा ॥३२॥
जैसे एका चंद्रांबुसाठी ॥ न्याहाळिती चकोर पाठी ॥ तेवीं जगलोचना दिठीं ॥ सकळ देव गौरविती ॥३३॥
मच्छिंद्र म्हणे पाशुपतराया ॥ आधीं दावीन राम काया ॥ तेव्हांचि समाधान तरी राया ॥ मम चित्तांत ओसंगी ॥३४॥
ऐसी ऐकतां मच्छिंद्रवाणी ॥ सौमित्रासह सगुणी ॥ प्रगट झाला कोदंडपाणी ॥ दशरथतनय महाराज ॥३५॥
मग राममूर्ती प्रगट होतां ॥ शिवासी आनंद वाटला चित्ता ॥ जयानें राया पशुपता ॥ आनंदसरिता उचंबळली ॥३६॥
मच्छिंद्रें देखतां कोदंडपाणी ॥ भावे मस्तक ओपिलें चरणीं ॥ रामें प्रेमें धरुनि वक्षःस्थानीं ॥ मच्छिंद्रनाथ कवळिला ॥३७॥
पाशुपतराव भाविक पूर्ण ॥ तोही वंदी श्रीरामचरण ॥ राम त्यातें हदयीं धरुन ॥ धन्य वंश म्हणतसें ॥३८॥
यावरी मच्छिंद्र जोडोन दोन्ही हस्त ॥ नम्रोत्तरीं स्तवूनी रघुनाथ ॥ गौरवोनि रामा बोधत ॥ हे रघूत्तमा महाराजा ॥३९॥
तव नामें अनंत असती ॥ तेवी त्यांत रामनाम गंगा वसती ॥ सर्वात श्रेष्ठ सीतापती ॥ ग्रंथामाजी निवेदिलें ॥१४०॥
त्याही ग्रंथां नाहीं भिती ॥ परी तव नामें शुभ ते असती ॥ तेवी माझ्या कवित्वाप्रती ॥ वदनपात्रीं विराजिजे ॥४१॥
साबरीविद्येचें अपार वचन ॥ मंत्रप्रयोगीं कवित्व पूर्ण ॥ जेथें येईल तुझें नाम ॥ तेथे कार्य करावें समग्र त्वां ॥४२॥
तव नामीं होतां मंत्रोच्चार ॥ तें त्वां कार्य करावें समग्र लवकर ॥ तरी प्रांजळ चित्तीं देवीं कर ॥ मम करी ओपावा ॥४३॥
चित्ती असेल जरी अवमान ॥ तरी सज्ज करीं कां कोदंडबाण ॥ माजवोनि आतां समरंगण ॥ नृत्य करु रणांगणीं ॥४४॥
श्रीराम म्हणे मच्छिंद्रा ऐक ॥ तूं तिहीं देवांचा वरदायक ॥ श्रीदत्तात्रय प्रतापार्कं ॥ अवतार तिघा देवांचा ॥४५॥
आणि नरसिंह अवतार पूर्णब्रह्म ॥ ते तुज वश्य आहेत योगद्रुमा ॥ तेथें मी कां नसावें साह्यार्थकामा ॥ साह्य असों तुज आतां ॥४६॥
तुझ्या मंत्री माझें स्मरण ॥ होतांचि कार्य करीन ॥ बावनवीरांत सबळ आचरण ॥ मंत्रप्रयोगीं दावीन मी ॥४७॥
ऐसी वदूनि वरदवाणी ॥ भाष देत मच्छिंद्रपाणी ॥ मग म्हणे हे योगधामी ॥ मज तुज ऐक्य असे की ॥४८॥
तूं विष्णूचा अवतार ॥ जो कविनारायण महाथोर तस्मात् तुझें शरीर ॥ ऐक्यत्व असें या लोकीं ॥४९॥
ऐसें बोलोनि कौसल्यासुत ॥ धन्य म्हणवूनि ग्रीवा तुकावीत ॥ यावरी बोले सावध आदित्य ॥ वेगें करीं तपोराया ॥१५०॥
एक मित्रावांचूनि धरणी ॥ झाली असे दीनवाणी ॥ तरी योगींद्रा सुखधामीं ॥ मम पूर्वजां मिरवीं कां ॥५१॥
महीं पडला अंधकार ॥ देव त्रास पावले समग्र ॥ सकळ जगाचा व्यवहार ॥ खोळंबला तपोराया ॥५२॥
ऐसे ग्लानी सुढाळ वचन ॥ श्रीराममुखीं ऐकोन ॥ तें मच्छिंद्रहदयीं अपार ॥ भूषण ॥ चित्तशक्तीतें मिरविले ॥५३॥
तेणें परम आनंदघृत्ती ॥ प्रसन्न झाली चित्तभगवती ॥ मग वातास्त्रमंत्र देहस्थव्यक्ती ॥ प्रसादातें ओपीतसे ॥५४॥
वातयुक्त अस्त्र पूर्ण ॥ मुखीं जल्पतां मच्छिंद्रयोगिजन ॥ मग सुटी पावोनि वाताकर्षण ॥ सुखी केला आदित्य तो ॥५५॥
मग सावध होऊनि महीं बैसत ॥ दाही दिशा न्याहाळीत ॥ तों अपार दृष्टी देखूनि दैवतें ॥ सकळांलागीं पाचारी ॥५६॥
सकळ दैवतें जाऊनि तेथ ॥ नमिला महाराज प्रताप आदित्य ॥ यावरी विष्णूलागीं पुसत ॥ क्षत्रिय कोण ऐसा आहे ॥५७॥
कीं वासना पुन्हा परतून ॥ हरुं पाहत श्यामकर्ण ॥ धन्य प्रतापी प्रतापगहन ॥ आजि दावीं कां मजकारणें ॥५८॥
तरी ऐसे प्रतिज्ञें लागून ॥ कीं युगानुयुगीं असें प्रसन्न ॥ तरी तयाचें मुखमंडन ॥ मज भेटीतें आणावें ॥५९॥
मग मच्छिंद्रातें देव पाचारिती ॥ कीं तुज बोलावीतसे गभस्ती ॥ मग चंद्राख जल्पूनि उक्ती ॥ दर्शना जात मच्छिंद्र ॥१६०॥
मित्र दाहक तो अति सबळ ॥ म्हणूनि चंद्रास्त्र जपला मच्छिंद्रबाळ ॥ तें मागें पुढें परम शीतळ ॥ चंद्रास्त्रीं मिरवीतसे ॥६१॥
त्यांत जलदास्त्राचा वर्षाव ॥ होवानि होत शीतल ठाव ॥ ऐसें योजूनि सविताराव ॥ जाऊनिया नभियेला ॥६२॥
सर्वातें देखूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ धन्य धन्य ऐसें म्हणत ॥ कवण नामीं असे पुसत ॥ ग्राम धाम जन्मादि ॥६३॥
मग विष्णूनें मुळापासूनि कथा ॥ नामधामादि सांगितली वार्ता ॥ कविनारायण महीवरता ॥ मच्छिंद्रनाथ मिरवतसे ॥६४॥
येरी म्हणे माझा अंश ॥ नवनारायण असती महीस ॥ तयांचा अवतार शुभ आम्हांस ॥ चांगुलपर्णी वाटला हा ॥६५॥
तरी बा रे मच्छिंद्रनाथा ॥ कवण कामनीं वेधली व्यथा ॥ तें मज वदूनि वरदामृता ॥ प्राशन करीं महाराजा ॥६६॥
कृत त्रेता द्वापारयुग गेलें ॥ परी ऐसें नाहीं केलें ॥ धन्य तुझा प्रताप असे विपूल ॥ धन्य गुरु तुझा तो ॥६७॥
येरु म्हणे कर जोडोनी ॥ मम वेधली कामना मनीं ॥ साबरीविद्या कवित्वकरणी ॥ कृपा करुनि दाविली ॥६८॥
परी त्यातें वरद आपुला ॥ असावा ऐसें वाटतें मनाला ॥ तरी कृपा करुनि वर त्याला ॥ दिधला पाहिजे महाराजा ॥६९॥
मंत्रप्रयोगी तुझें स्मरण ॥ होता व्हावें दृश्यमान ॥ जगाचें कार्य मंत्रसाधन ॥ स्वकष्टानें मिरवावें ॥१७०॥
ऐसी ऐकतां मच्छिंद्रवाणी ॥ अवश्य म्हणे वासरमणी ॥ मंत्रप्रयोग स्वयें घेऊनी ॥ कार्य करीन जगाचें ॥७१॥
ऐसें वदोनि जगलोचनी ॥ भाष देत करतळींवचनीं ॥ यावरी पाशुपतराया बोलावुनी ॥ चरणावरी घातला ॥७२॥
सूर्यवंशीं वीर्यप्रवाह ॥ वंशमालिका सगुण सर्व ॥ तुष्ट केला सविताराव ॥ मच्छिंद्रानें ते समयीं ॥७३॥
वंशमालिका ऐसी ऐकून ॥ संतुष्ट झाला सवितानारायण ॥ मग आपुला सिद्ध वरुनि स्पंदन ॥ वातचक्रा आव्हानी ॥७४॥
येरीकडे सकळ देव ॥ विमानयानीं गेले सर्व ॥ आपुलालें स्थान अपूर्व ॥ पाहते झाले ते वेळां ॥७५॥
येरीकडे मच्छिंद्रनाथ ॥ कृपें आव्हानूनि पाशुपत ॥ निघता झाला करुनि तीर्थ ॥ राममूर्ती वंदूनिया ॥७६॥
आतां पुढील अध्यायीं कथन ॥ चंद्रागिरि पाहिला ग्राम ॥ तेथें गवरांतूनि गोरक्ष काढून ॥ पुन्हा तीर्थे करील कीं ॥७७॥
नरहरिवंशीं घुंडीसुत ॥ मालू हरीचा शरणागत ॥ पुढिले अध्यायीं उत्तम कर्थेत ॥ निवेदील श्रोतियांसी ॥७८॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥
अष्टमाध्याय गोड हा ॥१७९॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय ९
श्रीगणेशाय नमः
श्रीगुरुभ्यो नमः ॥ जयजयाजी जगदुद्वारा ॥ अवतारदीक्षाज्ञानेश्वरा ॥ अघटितमायावतारधरा ॥ भिंतीवाहना गुरुराया ॥१॥
रेड्यामुखीं वेदोच्चार ॥ करुनि तोषविले सकळ विप्र ॥ फोडोनि भगवदगीताभांडार ॥ सकळ जनां वाढिलें ॥२॥
ऐसा तूं कविमहाराज ॥ तरी मम कामनेचें धरुनि चोज ॥ ग्रंथार्थी विपुल सुरस ॥ वैखरीतें वदवीं कां ॥३॥
मागिले अध्यायीं कथा सुरस ॥ दिधली भाक मच्छिंद्रास ॥ वर देऊनि वातचक्रास ॥ गमन करिता पैं झाला ॥४॥
आणि श्रीरामाची झाली भेटी ॥ तेणेंही वर ओपूनि शेवटीं ॥ पाशुपतरायाची रामाचे पोटीं ॥ कामना संतुष्ट केली मच्छिंद्र ॥५॥
असो आतां येथूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ सप्त मोक्षपुर्‍य पाहूनि त्वरित ॥ अयोघ्या मथुरा अवंतिका यथार्थ ॥ काशी काश्मिरी पाहिलीं ॥६॥
मिथिला प्रयाग गया सुग्ग ॥ तेथें नमूनि विष्णुपदास ॥ अन्य तीर्थे करुनि बंगालदेश ॥ चंद्रागिरीस तो पातला ॥७॥
गांवांत करितां भिक्षाटन ॥ तों सर्वोपकारी दयाळू ब्राह्मण ॥ तयाचे दृष्टी पडतां सदन ॥ झालें स्मरण भस्माचें ॥८॥
मनांत म्हणे याच सदनीं ॥ पुत्रमंत्रसंजीवनी ॥ वरदभस्मी सिद्ध करुनी ॥ दिधली होती निश्वयें ॥९॥
तरी ती साध्वी विप्रजाया ॥ सरस्वती नामें होती जया ॥ सर्वोपकारी दयाळ द्विजभार्या ॥ सुकृत होतें तियेचें ॥१०॥
तरी द्वादश वर्षे लोटल्यापाठीं ॥ पुन्हां मी येईन शेवटीं ॥ ऐसें वदोनि भस्मचिमुटी ॥ सरस्वतीतें दीधली असे ॥११॥
तरी त्या मायेचा शोध करुन ॥ पाहूं तियेचा वरदनंदन ॥ ऐसें हदयीं मच्छिंद्र आणून ॥ सदनामाजी प्रवेशला ॥१२॥
उभा राहूनि विप्रांगणीं । हे सरस्वति ऐसी पुकारी वाणी ॥ तंव ती ऐकूनि शुभाननी ॥ बाहेर आली अति त्वरें ॥१३॥
येतां देखिला योगद्रुम ॥ मग भिक्षा घेऊनी उत्तमोत्तम ॥ म्हणे महाराजा भिक्षान्न ॥ झोळीमाजी स्वीकारीं ॥१४॥
मच्छिंद्र म्हणे वो शोभननी ॥ तव नाम काय तें ऐकूं दे कानीं ॥ येरी म्हणे सरस्वती अभिधानी ॥ लोकोपचारें मज असे ॥१५॥
उपरी मच्छिंद्र बोले तीतें ॥ नाम काय तव भ्रतागतें ॥ येरी म्हणे सर्व त्यातें ॥ दयाळपती म्हणताती ॥१६॥
नाथ म्हणे तुम्ही कवण जाती ॥ गौड विप्र म्हणे ती तैं सरस्वती ॥ ऐसें ऐकूनि खूण चित्तीं ॥ मिळाली तेव्हां नाथाच्या ॥१७॥
मच्छिंद्र म्हणे माये ऐक ॥ दावीं कोठे तव बाळक ॥ येरी म्हणे जी पुत्रमुख ॥ पाहिले नाहीं अद्यापि ॥१८॥
मच्छिंद्र म्हणे बोलसी कां खोटें ॥ म्यां वरदभस्माचीं दिधली चिमुट ॥ भस्म नोहे तें संजीवनीपीठ ॥ पुत्ररुपींचें दर्शवी ॥१९॥
दाखवी परी तो पुत्र कैसा ॥ अजरामर मागें सोडिला कैसा ॥ तेजःपुंज अन्यून अनिळ महेशा ॥ ऐसा पुत्र असेल कीं ॥२०॥
असो भस्मचिमुटी ऐकतां वाणी ॥ खूणयुक्त झाली नितंबिनी ॥ परी भस्मचिमुटीतें उकिरडाभुवनीं ॥ सांडिले अन्याय वाढला ॥२१॥
तेणेंकरुनि जाहली भयग्रस्त ॥ हदयीं संचरला कंपवात ॥ चित्तीं म्हणे आतां हा नाथ ॥ शिक्षा करील मजलागीं ॥२२॥
नेणों शापें करील भस्म ॥ कीं तोडील स्वशक्तीनें माझा काम ॥ कीं तरुरुप हो ऐसा शाप देऊन ॥ सांडूनि जाईल अवनीतें ॥२३॥
आधी मी अल्पबुद्धीपासुनी ॥ घेतल्या आहेत नितंबिनीवाणी ॥ कीं कानफाट्याची विपरीत करणी ॥ अविद्यार्णवी असती ते ॥२४॥
नाटक चेटक कुडे अपार कपट ॥ जाणती दुर्गुण परम पापिष्ट ॥ जाया पाहूनि उत्तम बरवट ॥ स्तुती करिती तियेची ॥२५॥
दिनमानपर्यत कुत्री ॥ उत्तम जया करिती रात्रीं ॥ मग शयनीं घेऊनि शेजपात्रीं ॥ भोग भोगिती दुरात्मे ॥२६॥
ऐसें पूर्वी मज श्रुत ॥ सखियामुखीं श्रवण केलें होतें ॥ परी तोचि बोल समस्त ॥ सत्य होऊं पाहतसे ॥२७॥
तरी आतां कपाळ फुटकें ॥ होणार ते होऊ शके ॥ कानफाट्या करुनि चेटकें ॥ दशा करील कीं माझी ॥२८॥
तरी यातें कवण उपाय ॥ कांहीं सुचेना करुं काय ॥ हा ओळख धरुनि समय ॥ साधूनि आला परतोनि ॥२९॥
ऐसे रीतीं मनीं जल्पत ॥ तरी गात्रें थरथरा कापत ॥ अत्यंत भयाचें भरुनि भरतें ॥ शुद्धि पात्रा सोडिलें तिनें ॥३०॥
यावरी नाथ म्हणे वो जननी ॥ पाहसी काय तूं पिशाचपणीं ॥ पुत्र कोठें तो दावी नयनी ॥ उशीर न लावीं वो माते ॥३१॥
ऐसिया बोलाची होतां दाटी ॥ मग विचारी हदयी गोरटी ॥ कीं यासी वदावी खरी गोष्टी ॥ वृत्तांत जितुका झाला तो ॥३२॥
खरेपणीं आहे वर्म ॥ मिथ्यावादी होय न शर्म ॥ दैवें अन्यायसाफी होऊन ॥ मुक्त होतसे तो प्राणी ॥३३॥
तस्मात् जी खरी सत्यनीती ॥ त्यांत साहते बहु असती ॥ पांचांमुखीं बदूनि श्रीपती ॥ मुक्त करी अन्यायीं ॥३४॥
तस्मात् राहो अथवा जावो प्राण ॥ पुढें येवो कैसें घडून ॥ परी सत्य वाचे खरें भाषण ॥ वृत्तांत झाला तैसा वदूं ॥३५॥
मग चरणीं ठेवूनि भाळ ॥ उभय जोडूनि करकमळ ॥ म्लानमुख दीन विकळ ॥ वृत्तांत सकळ निरोपी ॥३६॥
म्हणे महाराजा क्षमाशीळा ॥ आपण जो कां प्रसाद दिधला ॥ परी अन्याय मजपासूनि झला ॥ भस्म गारी सांडिलें ॥३७॥
सांडिलें म्हणाल काय म्हणून ॥ तरी विश्वासें व्यापिलें नव्हतें मन ॥ भस्मानें पुत्र होईल कोठून ॥ ऐसे म्हणून सांडिले ॥३८॥
शेजारी असती बोलती जन ॥ दारा म्हणती प्रज्ञावान ॥ खरें नाहे निरुपण ॥ केले विचित्र तुजलागी ॥३९॥
तेणें संशय आणूनि मनीं ॥ नेणों कैसी घडेल करणी ॥ जठरीं पेटला कोपवन्ही ॥ तरी आपणचि भोगावा ॥४०॥
अपत्याकरितां परम अहित ॥ परगृहीं मिरवावें कां यथार्थ ॥ म्हणोनि गौप्य धरिलें चित्तांत ॥ समस्ती बदलीसे ॥४१॥
जन्मांत आल्या परोपकार ॥ करावा हें शास्त्रनिर्धारं ॥ न घडेल तरी उपकार ॥ अनुपकार करुं नये ॥४२॥
उत्तम वृक्षाची करावी लावणी ॥ न धडे तरी न टाकावा खंडुनी ॥ धर्म करावा न मेदिनीं ॥ वारुं नये कवणातें ॥४३॥
आपण स्वतां तीर्थासी जावें ॥ न घडे तरी परा न वारावें ॥ विवाहकार्य कदा न मोडावें ॥ आपुली बुद्धी वेंचुनियां ॥४४॥
गौतमीं करुं जातां चोरी ॥ तेथें वेचूं नये वैखरी ॥ तस्करातें मारितां अधिकारी ॥ आड त्यातें होऊं नये ॥४५॥
सुतापाशी पित्याचे अवगुण ॥ सांगूनि न करावें मन क्षीण ॥ सुनेपाशीं सासू हीन ॥ म्हणूं नये कदाचि ॥४६॥
कूप तडाग मळे बागाईत ॥ करतां वारुं नये कवणातें ॥ कोणी कीर्तनासी असतील जात ॥ आड येऊं नयें त्यासी ॥४७॥
आपुली वैखरी वेचल्यांत ॥ होऊं पाहे पराचे अनहित ॥ तरी ते विचारुनि स्वचित्तांत ॥ मौनें कांहीं न बोलावें ॥४८॥
ऐसें जाणोनि सरस्वती ॥ सत्य बोलली ती युवती ॥ कीं महाराजा विश्वास चित्तीं ॥ ठसला नव्हता त्या वेळे ॥४९॥
ऐसिया युक्तीप्रयुक्तीकरुन ॥ भावाभावी दृष्टी वेंचून ॥ जेणें जनाचें होय कल्याण ॥ तोचि अर्थ करावा ॥५०॥
म्हणूनि भस्माचे सांडवण ॥ मज दयाळा घडलें पूर्ण ॥ काय करुं दैवहीन ॥ उपाय तो अपाय झालासे ॥५१॥
कीं वाटे चालतां चाली ॥ धनाची ग्रंथिका पुढें आली ॥ परी दैवहीना बुद्धी संचरली ॥ अंध व्हावें तें समयीं ॥५२॥
कीं कल्पतरुच्या वृक्षाखाली ॥ कल्पिली कल्पना फळा आली ॥ कीं पिशाचवत बुद्धी संचरली ॥ दैवहीना शेवटीं ॥५३॥
तन्न्यायें मातें झालें ॥ आतां क्षमा करावी माउले ॥ अज्ञानापणें उडविलें ॥ हित माझें महाराजा ॥५४॥
परी ही ऐकतां वाणी ॥ मच्छिंद्र खिन्न झाला मनीं ॥ म्हणे स्त्रिया जाती पापरुपिणी ॥ अविश्वासाचें भांडार हें ॥५५॥
हिताहित कदा न जाणती ॥ भलतेसें पद ठेविती ॥ आपण बुडूनि दुसर्‍यास बुडविती ॥ बेचाळीस पूर्वजांसी ॥५६॥
स्त्रियांसंगें लाभ किंचित ॥ कांही दिसेना सकळ अनहित ॥ उगाचि रावे भडाइत ॥ वृषभ जेवीं वनीचा ॥५७॥
उदयापासूनि सायंकाळ ॥ कष्ट अमित होती तुंबळ ॥ एक क्षणही चित्त शीतळ ॥ विश्रांतीतें मिळेना ॥५८॥
या विषयसुखाची परी ॥ मानावी जरी हदयांतरी ॥ तेथें होय स्वशक्तिबोहरी ॥ निर्बळपणी मिरवावें ॥५९॥
ऐसी जीवासी अवस्था होय ॥ मेलिया नरकामाजी जाय ॥ केल्या कर्माचे रुप फेडाया ॥ आचरण कांहीं नसेचि ॥६०॥
शिष्यपाप गुरुनाथा ॥ स्त्रीपाप भोगणें भर्ता ॥ तस्मात् जिकडे तिकडे पाहतां ॥ अनर्थाचें मूळ ती ॥६१॥
तस्मात् स्त्रियांचे बुद्धी लागे जन ॥ तो प्राणी गा प्रज्ञाहीन ॥ महामूर्ख अति मलीण ॥ दुष्कर्माचा भांडारी ॥६२॥
तन्न्यायें मी मूर्ख झालों ॥ या बाईच्या बोलीं लागलों ॥ वरदमंत्रभस्य ओपिलों ॥ सूर्यवीर्या आणोनी ॥६३॥
याउपरी आणीक वर ॥ मंत्रसंजीवनी आहे अमर ॥ सूर्यवीर्ये देहवर ॥ रचिला असेल कोठेंही ॥६४॥
तरी आतां ठाव सांडिला ॥ शोध करुनि पाहूं वहिला ॥ ऐसा मनीं विचार केला ॥ सरस्वतीतें बोलतसे ॥६५॥
म्हणे माय वो ऐक वचन ॥ घडलें घडो दैवयोगानें ॥ तरी सांडिलें भस्म तें ठिकाण ॥ मम दृष्टीसी दावीं कां ॥६६॥
तुजवरी क्षोभ करावा कांहीं ॥ तरी पदरीं कांही पडत नाहीं ॥ तरी सांडिला ठाव माझे आई ॥ निजदृष्टीं दावी कां ॥६७॥
ऐसे बोलतां नाथ वाणी ॥ भय फिटलें मुळींहूनी ॥ प्रांजळ चित्तें शुभाननी ॥ मुखचंद्रा उचंबळी ॥६८॥
म्हणे महाराजा योगद्रुमा ॥ सांडिला ठाव दावित्यें तुम्हां ॥ पुढें चाले उगमा ॥ नाथ जातसे सवें सवें ॥६९॥
तंव तो उकिरडा केर उद्दाम ॥ गोवर पडिला पर्वतासमान ॥ तेथें जाऊनि सुमधुम ॥ नाथाप्रती सांगतसे ॥७०॥
हे महाराजा तपाजेठी ॥ येथें सांडिली भस्मचिमुटी ॥ ऐसें ऐकोनि नाथ होटीं ॥ हांक मारी बालकातें ॥७१॥
हे हरीनारायण प्रतापवंता ॥ मित्रवर्या सूर्यसुता ॥ जरी असशील या गोवरांत ॥ नीघ त्वरित या समयीं ॥७२॥
या गोवरगिरींत नरदेहजन्म ॥ मिरवला असें तूतें उत्तम ॥ तरी गोरक्ष ऐसें तूतें नाम ॥ सुढाळपणीं मज वाटे ॥७३॥
द्वादश वर्षेपर्यंत ॥ बैसलासी गोवरक्षणार्थ ॥ म्हणूनि गोवररक्षक नाम तूतें ॥ पाचारितों स्वच्छंद्रें ॥७४॥
तरी आतां न लावी उशीर ॥ हे गोरक्षनाथा निघे बाहेर ॥ ऐसे वदतां नाथ मच्छिंद्र ॥ बाळशब्द उद्देला ॥७५॥
म्हणे महाराजा गुरुवर्या ॥ गोरक्ष असें मी या ठाया ॥ परी गोवरनगानें गुंफित काया ॥ भार मौळी विराजला ॥७६॥
तेणेंकरुनि शरीरवेष्टण ॥ झालें आहे दडपण ॥ तरी गौरीयातें विचारुन ॥ बाहेर काढीं महाराजा ॥७७॥
ऐसें ऐकूनि बोले उत्तर ॥ लौकरी आणून लोहपत्र ॥ मही विदारुनि नगगौर ॥ बाळतनू काढिली ॥७८॥
काढिली परी ती तनुलता ॥ बालार्ककिरणीं दिसे समता ॥ कीं घनमांदुसी विद्युल्लता ॥ चमक दावी आगळी ॥७९॥
कीं पूर्ण चंद्र प्रकाश पौर्णिमेचा ॥ दिशा उजळे समयीं निशीच्या ॥ तेवी तनुगर्म मदनाचा ॥ जगामाजी मिरवला ॥८०॥
कीं दुसरा ईश तो चक्रधर ॥ त्यजोनि आतां मूर्तिसार ॥ वीट मानूनी क्षीरसागर ॥ म्हणूनि येथें आला असे ॥८१॥
कुंकुमाकार पदपंकज ॥ सकळ आंगोळ्या तेजःपुंज ॥ चंद्राकारसम विराजे ॥ नखें अग्न आंगोळी ॥८२॥
घोटींव सुनीळ अपूर्व देखा ॥ कीं इंद्रनिळाची झळके बिका ॥ मनगटावरी अलौलिका ॥ सकळ पोटरी विराजे ॥८३॥
गुडघ्यावरी जानुस्थळ ॥ जैसे स्तंभ कर्दळीचे उभय सरळ ॥ त्यावरी कटितटा अति निर्मळ ॥ हरिमाजासम जाणावी ॥८४॥
कटीवरती नाभिघाम् ॥ त्यावरतें हदय अति सुगम ॥ सुगम परी विद्याधाम ॥ ऐसेपरी वाटतसे ॥८५॥
सरळ बाहु स्कंधीं शोभत ॥ परी आजानबाहु दिसों येत ॥ तयामाजी जग समस्त ॥ उभ्या कर्दळी मिरवती ॥८६॥
त्यातेंही अंगुळ्या सरळ प्रकाम ॥ तयांअग्रीं नख उग्रतम ॥ चंद्राकृती तेज उत्तम ॥ कोर जैसी द्वितीयेची ॥८७॥
असो स्कंधामाजी ग्रीवा सकळ ॥ घोटितां बीक दावी सकळ ॥ तयावरी हनुवटी निर्मळ ॥ अधरोपरी शोभतसे ॥८८॥
अधर दंत जिव्हेसहित ॥ आनन केवळ चंद्र मूर्तिमंत ॥ परी आनन नोहे धाम निश्वित ॥ वेदधनाचें विराजे ॥८९॥
सरळ नासिका शुकाग्रवत ॥ उभय चक्षु विशाळवंत ॥ चक्षु नव्हेत ते शशिआदित्य ॥ नांदावया पातले ॥९०॥
भाळ विशाळ कबरी भार ॥ कुरळ वरती पिंगटाकार ॥ ऐसा महाराज सर्वेश्वर ॥ उदया आला वाटतें ॥९१॥
द्वादश वर्षे अलोलिक ॥ सर्वगुणी पाहतां बालक ॥ सरस्वतीनें भाळी देख ॥ तर्जनीतें लाविलें ॥९२॥
मनांत म्हणे ती गोरटी ॥ आहा जनीं मीच करंटी ॥ ऐसा पुत्र माझिये पोटीं ॥ येतां दैवें उच्छेदिला ॥९३॥
चित्तीं उठोनि परम तळमळ ॥ नेत्रीं दाटलें अपार जळ ॥ मोहें करपें हदयकमळ ॥ रुदनसंवादा अनुवादी ॥९४॥
तें पाहूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ म्हणे खेद कां वो करिसी व्यर्थ ॥ तुझा नव्हता तो सुत ॥ प्राप्त कैसा होईल ॥९५॥
पहा पहा अन्नयोग ॥ श्वान पराचा भक्षितो भाग ॥ परी उलटोनि रसनामार्ग ॥ श्वान दैवें विराजे ॥९६॥
तन्न्यायें मूर्तिमंत ॥ विभाग नसे हा ऐसा सुत ॥ आता शोक करिसी कां व्यर्थ ॥ नवशापविभाग मिरविसी ॥९७॥
तरी जा तूं येथूनी ॥ नाहक घेसील शापवाणी ॥ माझा कोप प्रत्यक्ष अग्नी ॥ ब्रह्मादिकां साहेना ॥९८॥
ऐसी बोलिला क्रूर वार्ता ॥ सरस्वती पावली भय चित्ता ॥ मागें पाऊल ठेवूनि तत्त्वतां ॥ निजसदना पातली ॥९९॥
येरीकडे गोरक्षनाथें ॥ येऊनि वंदिलें गुरुपदातें ॥ मच्छिंद्रनाथ तो प्रसन्नचित्तें ॥ अनुग्रह ओपितसे ॥१००॥
ॐ इति एकाक्षर अक्षर ॥ संबोधीत समग्र ॥ नारायणीं नामोच्चार ॥ मंत्रविधीनें निरोपिला ॥१॥
वरदहस्त ठेवूनि मौळीं ॥ सकळ निवटिली अज्ञानकाजळी ॥ वरदविभूती चर्चूनि भाळीं ॥ मुख कुरवाळी प्रेमानें ॥२॥
मग हस्त धरोनि तत्त्वतां ॥ म्हणे तान्हुल्या ऊठ आतां ॥ महीचे गोचर करुनि तीर्था ॥ हरिपरायणा सकामातें ॥३॥
अवश्य म्हणूनि गोरक्षनाथ ॥ सलीन चरणीं माथा ठेवित ॥ श्रीमच्छिंद्राचा धरुनि हस्त ॥ गमन करिता पैं झाला ॥४॥
चंद्रागिरींस्थान सोडूनि ॥ करिती जगन्नाथीं गमन ॥ तों मार्गी जातां एक ग्राम ॥ कनकगिरि लागला ॥५॥
मच्छिंद्र पाहता ग्राम सुरस ॥ बोलतां झाला गोरक्षास ॥ बा रे प्रारंभ क्षुधेस ॥ जठरामाजी दाटला ॥६॥
कक्षेमाजी घालूनि झोळी ॥ बा रे संचरोनी वस्तिमेळीं ॥ भिक्षा मागूनि ये वेळीं ॥ क्षुधा माझी हरी कीं ॥७॥
अवश्य म्हणूनि गोरक्षनाथ ॥ सत्वर झोळी कक्षे घेत ॥ संचरोनि कनकग्रामांत ॥ भिक्षा मागे घरोघरीं ॥८॥
भिक्षा मागतां अति उद्देशीं ॥ तंव तो गेला एका विप्रगृहासी ॥ तेथें पाहतां ते दिवशीं ॥ पितृश्राद्ध मिरवलें ॥९॥
विप्र करुनियां भोजन ॥ उपरी मागत्यासी देतसे अन्न ॥ ते संधीसी गोरक्ष जाऊन ॥ ‘ अलक्ष ‘ जल्पतसे ॥११०॥
तंव त्या घरची नितंबिनी ॥ महाप्राज्ञिक सुस्वरुपिणी ॥ क्षमाशांतीची लावण्यखाणी ॥ सर्वगुणीं संपन्न ॥११॥
तिनें पाहतां गोरक्षनाथ ॥ भाविती झाली चित्तांत ॥ म्हणे धन्य हें बाळ अतित ॥ चांगुलपर्णी मिरवतसे ॥१२॥
प्रत्यक्ष मातें भासे कैसा ॥ कीं बालर्कतनूचा ओतिला ठसा ॥ कीं हरुनि चपळेचें मांदुसा ॥ महीलागीं उतरला ॥१३॥
परी हा तापसी योगी वरिष्ठ ॥ मातें भासतो योग हा श्रेष्ठ ॥ पूर्वीचा कोणी योगभ्रष्ट ॥ जगामाजी मिरवतसे ॥१४॥
ऐसें जाणूनि लवडसवडी ॥ पात्रीं पदार्थ स्वकरें वाढी ॥ अन्नसामग्री अति तांतडी ॥ घेऊनि आली भिक्षेसी ॥१५॥
खाज्या करंज्या पदार्थ धिवर ॥ पोळी भात शिरा कचोर ॥ मालुपुव्यादि सुकुमार ॥ परम मृदू भक्ष्य तो ॥१६॥
चोटी मुगदळ बुंदी विशेष ॥ पूर्ण पोळिया विस्तीर्ण पात्रास ॥ धान्या पुर्‍या पंच मधुरस ॥ श्रद्धापूर्ण ठेविल्या ॥१७॥
वड्या पातवड्या शाखा बहुत ॥ सौभ्यमठ्ठकाचे द्रोण थरित ॥ कोशिंबिरी आंबेरायतें ॥ बहु भात चटणिया ॥१८॥
कढी सांबारें वडी त्यांत ॥ सार आमटी चणचणीत ॥ नाना द्रोण भरुनि घृत ॥ मेतकुटादि वाढिलें ॥१९॥
मध्यभागीं ठेवूनि भात ॥ त्यावरी वरण कनकवर्णात ॥ तळीं वडे पोखरे दह्यांत ॥ घालोनियां वाढिलें ॥१२०॥
ऐसियापरी षड्रसान्न ॥ घवघवीत पात्र वाढून ॥ श्रीगोरक्षापुढें ठेवून ॥ नमस्कारी प्रीतीनें ॥२१॥
गोरक्ष पाहतां पात्र सुरस ॥ मनीं वाटला परम हर्ष ॥ चित्तीं म्हणे त्या नितंबिनीस ॥ धन्य धन्य माउले ॥२२॥
अहा आम्ही कोठील कोण ॥ नोहे इष्ट सोयरे जन ॥ आम्हासाठीं सिद्ध करुन ॥ पात्र वाढून आणिलें ॥२३॥
पात्र पहा घवघवीत ॥ हें पात्र नोहें यथार्थ ॥ शिवलिंगी शोभला भात ॥ पात्र शाळुंका मिरवली ॥२४॥
नाना पदार्थ अर्थप्रकरण ॥ तें शिवासी अपार सुगम ॥ कीं शिवलाखोली ढांसळून ॥ शाळुंकाते मिरविली ॥२५॥
कीं प्रीतीं पाहतां तो भात ॥ सकळ अन्नाचा प्रभु शोभत ॥ पात्रमहीतें प्रीतीनें बहुत ॥ नाना पदार्थ मिरवलें ॥२६॥
तरी शाक नोहे पुतनावेळ ॥ खाजें मंत्री दिसे सकळ ॥ मौळीं छत्र तेजाळ ॥ वरान्न हें मिरविले ॥२७॥
ऐसा भास भासूनि हदयीं ॥ पात्र कक्षझोळीन ठेवी ॥ आशीर्वचने तोषवूनि बाई ॥ जाता झाला महाराज ॥२८॥
चित्तीं म्हणे उदरापुरतें ॥ प्राप्त अन्न झालें मातें ॥ आतां वेंचूनि स्वकष्टातें ॥ केवीं हिंडावें घरोघरीं ॥२९॥
ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ येऊनि वंदिलें श्रीगुरुमूर्ती ॥ भिक्षाझोळी ॥ कक्षेंतूनि निगुते ॥ काढूनि ठेवी पुढारां ॥१३०॥
तंव ती प्रत्यक्ष तपोमौळी ॥ विकासूनि पाहे झोळी ॥ तंव तें अन्न सुंदर परिमळीं ॥ निजदृष्टीं देखिलें ॥३१॥
मग तें घेऊनि आपुलेपासीं ॥ भोजन करी योगींद्र तापसी ॥ अन्न स्वादिष्ट रसनेसी ॥ लागतां भक्षी आवडीनें ॥३२॥
मुखामाजी कवळ करितां ॥ रसना न लावी दंतां ॥ म्हणे दे तरकी होतील आतां ॥ लवडसवडी लोटीतसे ॥३३॥
जठरभांडारीं भरुनि भरतें ॥ आणीक इच्छे नाहीं पुरतें ॥ परी सर्व पदार्थ कामनायुक्त ॥ वंडा प्रिय मिरवला ॥३४॥
परी पदार्थ अपूर्वपणीं ॥ कामना येथें राहिली मनीं ॥ कीं वडा आणीक असतां भोजनीं ॥ चांगुलपणा मिरवितो ॥३५॥
ऐसी चित्तीं कल्पना आणून ॥ पाहता झाला गोरक्षवदन ॥ तों सच्छिष्य ओळखून ॥ बोलता झाला गुरुसी ॥३६॥
म्हणे महाराजा तपोधना ॥ कवण कामना आली मना ॥ तो अर्थ उघड दावूनि वचना ॥ आम्हां कार्या निरोपावें ॥३७॥
येरु म्हणे गोरक्षनंदना ॥ कामना वेधली माझिया मना ॥ आणिक वडा असता भोजना ॥ तृप्त चित्तीं मिरवतों ॥३८॥
ऐसें ऐकोनि गुरुचें चोज ॥ म्हणे गुरुराजा महाराज ॥ आतांचि वडा आणूनि सहज ॥ तुम्हांप्रती देईन मी ॥३९॥
ऐसें म्हणूनि तात्काळिक ॥ उठता झाला तपोनायक ॥ विप्रगृहीं येऊनि देख ॥ मारी हांक गोरक्ष तो ॥१४०॥
म्हणे माय वो माय आतां ॥ आणिक वडा दे तत्त्वतां ॥ मम गुरुची कामना असे चित्ता ॥ तृप्ती अस्तातें पावेना ॥४१॥
तंव ते बोले नितंबिनी ॥ आलासी गुरुचें निमित्त करोनी ॥ परी सकामसविता स्वेच्छापणीं ॥ हदयापात्रीं हेलावे ॥४२॥
मातें दावूनि गुरुभक्ती ॥ कामने करुं पाहसी तृ[ती ॥ तस्मात् सकळ अर्थ कळूं आला चित्तीं ॥ मजलागीं जाण पां ॥४३॥
येरु म्हणे जननी ऐसें ॥ कामनीं वेधलें नाहीं मानस ॥ गुरुइच्छा कामउद्देश ॥ पाहूं आलों त व ठाया ॥४४॥
तंव ती बोले विप्रनंदिनी ॥ गुरुअर्थ काम मी ॥ वेधली म्हणतोसी तरी प्राज्ञी ॥ वन माजें ऐकावें ॥४५॥
अगा मम भक्तीचे प्रसंगेंकरुन ॥ तूतें दिधलें पहा वाढून ॥ पुन्हां आलासी मागून ॥ तरी तें नाहीं फुकाचें ॥४६॥
येरु म्हणे तरी त्यास ॥ काय लागतें सांग आम्हांस ॥ तेंचि देऊनि तूतें खास ॥ वडे जाण इच्छितों ॥४७॥
येरी म्हणे गुरुभक्ती ॥ मातें दावूं पावलासी शक्ती ॥ परी वडे अन्नावरते पाहिजेत ॥ डोळा काढूनि देई कां ॥४८॥
येरु म्हणे काय कठिण ॥ चक्षुकामनीं वेधलें मन ॥ तरी चक्षु आतां देईन जाण ॥ उशीर नसे या कार्या ॥ ॥४९॥
ऐसें बोलुनि केलें कौतुका ॥ तत्काळ अंगुळी अनामिका ॥ चक्षुद्वारी घालोनि देखा ॥ बाहेर काढिलें बुबुळातें ॥१५०॥
बुबुळगोळ वामकरतटी ॥ ठेवितां लोटला रुधिर पाटी ॥ जैसा नगीं झरा लोटीं ॥ अकस्माद उदभवलासे ॥५१॥
कीं मांदारनदी स्वर्गीहुनी ॥ उत्तरे मनकर्णिकेचे जीवनीं ॥ तन्न्यायें चक्षुद्वाराहूनी ॥ लोटे लोटला रुधिराचा ॥५२॥
म्हणावी ती रुधिर नोहे शक्ती ॥ दाखवूं पातली गुरुभक्ती ॥ विप्रकामना पात्र भरुनि ॥ जीवनभागीरथी दाविली ॥५३॥
कां ते जाया हेलनभाव ॥ ती सागराची मिरवली ठेव ॥ तदर्थ जीवनभागिरथीराव ॥ गोरक्षनगीची आणिली असे ॥५४॥
असों ऐसें तेणें रुधिरा ॥ लोट लोटला महीवरा ॥ तें पाहूनि चिंतातुरा ॥ प्रेमें जाया मिरवली ॥५५॥
रुधिर वाहतां भडभडाट ॥ महीं लोटला रक्तपाट ॥ खंडणा नोहे परम अचाट ॥ भूषण मिरवी लोकातें ॥५६॥
तरी तो पाहतां रुधिरपाट ॥ नोहे धरादेवीचा शुद्ध मळवट ॥ भाळीं चर्चूनि कुंकुमपाट ॥ भूषण मिरवी लोकांतें माजी परतली ॥५८॥
चित्तीं म्हणे हा अहाहा कैसें ॥ बोलतां झालें विपर्यासें ॥ धन्य हा एक शिष्य असे ॥ जगामाजी मिरवला ॥५९॥
अहा कैसें केलें धैर्यपण ॥ बोलतांचि काढिला जेणें नयन ॥ परी ती व्यापूनि भयसंपन्न ॥ म्लानवदन मिरवली ॥१६०॥
मग वडे घेऊनि सातपांच ॥ देऊं पातली लगबगें साच ॥ पुढें ठेवूनि वदे वाचे ॥ ऐक्याथें करी भावार्थ ॥६१॥
उपरी जोडूनि उभय पाणी ॥ विनंती करी म्लानवदनीं ॥ म्हणे महाराजा सहजबाणी ॥ शब्द माझा उदेला ॥६२॥
परी उदय होतां न लावितां वेळ ॥ तुम्ही बाहेर काढिलें बुबुळ ॥ परी मम अन्यायी शब्द केवळ ॥ क्षमापात्रीं मिरवणें ॥६३॥
तुम्ही कृपाळू संपूर्ण ॥ बैमतां अंगीं क्लेश धरुन ॥ परी तितुकें दुःख पराकारण ॥ देऊं ऐसें वाटेना ॥६४॥
कीं कमळ करी अस्तसमयीं ॥ घ्यावया विद्रा इच्छा घेत हदयी ॥ परी तें दुःखप्रवाही ॥ कदाकाळी मिरवेना ॥६५॥
शेवटीं आपण पावोनि मरण ॥ परातें कळिके सुख ओपून ॥ राहे तन्न्यायें करुन ॥ तुम्ही संत आहाती ॥६६॥
उपरी बोले गोरक्षनाथ ॥ तूं किमर्थ झालीस भयभीत ॥ वडे अन्न तत्प्राप्त्यर्थ ॥ चक्षु दिधला म्यां आपुला ॥६७॥
तरी तूं भयभीत न होई सकळ ॥ स्वकरीं माझें विराजे बुबुळ ॥ येरी म्हणे तपस्वी स्नेहाळ ॥ कृपा करीं मजवरी ॥६८॥
इतुकें देऊनि मातें दान ॥ बुबुळासहित नेईजे अन्न ॥ आपुलें कार्य संपादून ॥ क्षमा वाढवीं आमुतें ॥६९॥
ऐसें ऐकूनि गोरक्षनाथ ॥ म्हणे तूं न होई भयभीत ॥ बुबुळासह वडे अन्नातें ॥ घेऊनियां चालिलो ॥१७०॥
चक्षूसी आडवोनि पदर ॥ जावोनि उभा राहिला गुरुसमोर ॥ वाचे बोले नम्रोत्तर ॥ इच्छा पूर्ण करा जी ॥७१॥
परी तो कनवाळु मच्छिंद्रनाथ ॥ सच्छिष्याचें मुख पाहत ॥ तंव वसनपदर चक्षूवरतें ॥ घेऊनियां मिरवला ॥७२॥
तें पाहूनि चक्षुवसन ॥ म्हणे चक्षू झांकिला केवीं वसनें ॥ येरु म्हणे उगेच करुन ॥ चक्षु वसनें धरियेला ॥७३॥
मनांत कल्पी गोरक्षनाथ ॥ जरी मी यातें करीं श्रुत ॥ तरीं धिक्करुनि वडे अन्नासहित ॥ दुःखप्रवाहीं मिरवेल ॥७४॥
जेसा श्रावणाचा अंतकाळ ॥ ऐकतां न सेविती वृद्ध तेथें केवळ ॥ तन्न्यायें येथें केवळ ॥ दुःखसरिता लोटेल ॥७५॥
म्हणूनि पुसतां गुरुंनीं वचन ॥ बोले श्रीगुरुतें गौप्य धरुन ॥ सहजस्थिती चक्षुवसन ॥ धरिलें असें महाराजा ॥७६॥
येरु म्हणे बा मुखकमळा ॥ प्रत्यक्ष पाहूं दे माझिया डोळां ॥ येरु म्हणे गुरुस्नेहाळा ॥ भोजन झालिया दाखवीन ॥७७॥
मी तों असतां सहजस्थिती ॥ कीं परी उगलाच नयन केउतगती ॥ ठणका उठला चक्षुप्रती ॥ आला की काय कळेना ॥७८॥
तरी तें दावूनि चक्षुद्वार ॥ परम दिसेल अपवित्र ॥ किळस बाधील भोजनोत्तर ॥ चक्षु पहावा महाराजा ॥७९॥
येरु म्हणे बा न घडे ऐसें ॥ आधीं पाहुनि तव मुखास ॥ नंतर सारुं भोजनास ॥ दुःख तुझें हरोनियां ॥१८०॥
जरी तूं करिसी अनमान ॥ तरी प्रत्यक्ष गोमांसमान ॥ मानीन हें अन्न निश्वय जाण ॥ चक्षु आधीं दावी कां ॥८१॥
ऐसें ऐकतां निर्वाणवचन ॥ गोरक्ष बोले श्रीगुरु कारण ॥ कीं मागूं गेलों वडेअन्न ॥ कथा झाली ती ऐका ॥८२॥
जया घरीं वडेअन्न तेथील सद्भक्ति आहे कामिन ॥ तिनोंचे प्रथम दिधलें अन्न ॥ मागूनि गेलों दुसर्‍यानें ॥८३॥
तुमची इच्छा काम दावून ॥ म्यां मागितले बडेअन्न ॥ तंव ती बोलली मजकारण ॥ गुरुभक्त म्हणविसी ॥८४॥
तरी तूं काढूनि देई डोळा ॥ मग वडे देईन बाळा ॥ ऐसे बोलतां तर्जनी बुबुळा ॥ खोवूनियां काढिलें ॥८५॥
तरी हा अन्याय घालूनि पोटीं ॥ मातें करावी कृपादृष्टी ॥ ऐसें ऐकतां तपोजेठी ॥ परम चित्तीं तोषला ॥८६॥
मग चक्षुरद्वाराहूनि वसन ॥ हस्तें काढी मछिंद्रनंदन ॥ तो रुधिरप्रवाह अति दारुण ॥ चक्षुद्वारा येतसे ॥८७॥
मग बोले मच्द्रिनंदन त्यातें ॥ बुबुळ कोठें सांग मातें ॥ येरु काढूनि स्वहस्तें ॥ गुरुनाथा दर्शवी ॥८८॥
मग तो प्रतापी योगद्रुम ॥ मंत्रसंजीवनी आराधोनि नेम ॥ सवितातेज बुबुळधामी ॥ मंत्रप्रयोगी स्थापिलें ॥८९॥
पूर्णमंत्राचा होतां पाठ ॥ बुबुळ संचरले चक्षुकपाट ॥ मग पूर्वस्थितीहूनि अचाट ॥ तेजालागीं मिरवलें ॥१९०॥
मग अंकीं येऊनि गोरक्षनाथ ॥ स्वकरें मुख कुरवाळीत ॥ म्हणे धन्य धन्य बा महिंत ॥ तूंचि एक सच्छिष्य ॥९१॥
मग त्यासी घेऊनि अंकावरी ॥ सच्छिष्यासह भोजन करी ॥ परी धैर्यशक्तींची अपार लहरी ॥ मच्छिंद्रदेहीं मिरवतसे ॥९२॥
झालिया सांगोपांग भोजन ॥ गोक्षरकासी बोले मच्छिंद्र जाण ॥ बा रे तव भक्ति पाहून ॥ परम चित्तीं संतोषलों ॥९३॥
तरी मजपासींचें विद्याधन ॥ हदयीं साठवीं ठेवून ॥ मग अस्त्रविद्या दत्रात्रेयदेणे ॥ सकळ तूते निरोपीन ॥९४॥
कवित्वविद्या साबरी सबळ ॥ तीही विद्या अर्पिली सकळ ॥ एक मास करुनि वस्तीस्थळ ॥ विद्येचा अभ्यास केला पैं ॥९५॥
असो आतां निरुपण ॥ पुढले अध्य़ायीं धुंडीनंदन ॥ मालू सांगेल श्रोत्यांकारण ॥ नरहरिप्रसादेंकरुनियां ॥९६॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ स्मंत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ नवाध्याय गोड हा ॥१९७॥
अध्याय ९ ॥ ओव्या ॥१९७॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
॥ नवनाथभक्तिसार नवमाध्याय समाप्त ॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय १०
श्रीगणेशाय नमः
वक्रतुंड गणाधिपती ॥ विद्यार्णवा कळासंपत्ती ॥ भक्तवरदा हरिसी आर्ती ॥ मंगळमूर्ती गजानना ॥१॥
जयजयाजी आदिनाथा ॥ मायाचक्रचालका अनंता ॥ सर्वाधीशा भगवंता ॥ साक्षात् अक्षय मोक्ष तूं ॥२॥
तरी मागिले अध्यायीं निरुपण ॥ श्रीगोरक्षाचा पावोनि जन्म ॥ उपरी सेवूनि कनकगिरी ग्राम ॥ विद्यार्णवी तो केला ॥३॥
तरी ती विद्या कोण कैसी ॥ सकळ कळा श्लोकराशी ॥ भविष्योत्तरपुराणासी ॥ निरोपितों श्रीश्रोतियां ॥४॥
श्लोक ॥ ब्रह्मज्ञान रसायन कविता ॥ वेद शास्त्र ज्योतिष तथा ॥ व्याकरण धनुर्धर ॥ जलतरंगता ॥ संगीत काव्य अकरावें ॥५॥
अश्वारोहण कोकशास्त्र निपुण नाट्य तथा चार ॥ चतुर्दश विद्यांचा सागर ॥ पूर्णपणें भरलासे ॥६॥
टीका ॥ प्रथम सांगून ब्रह्मज्ञान ॥ स्वमुखीं केल्या परायण ॥ विश्व आणि विश्वंभर दोन भावचि ॥ ऐसा नुरविला ॥७॥
कीं बहुत जे अर्थप्रकार ॥ जीवजंतु चराचर ॥ तो ऐक्यमेळीं सकळ विस्तार ॥ मीच ऐसें भाविलें ॥८॥
कर्माकर्म सत्कर्मराशी ॥ त्या नुरल्याचि कोणीही बीजांकुराशीं ॥ वासना देऊनि योगफांसीं ॥ कामनेते नुरवितो ॥९॥
ऐशा एकमेळें करुन ॥ गोरक्ष झाला सनातन ॥ एवंच सकळ ब्रह्मज्ञान ॥ उपदोशिलें गुरुनाथें ॥१०॥
मग पूर्णपणाचें पात्र होऊनी ॥ वसुधेकल्प अव्यक्त भुवनीं ॥ सर्व आत्मरुप माननी ॥ तत्स्वरुपीं प्रगटेल ॥११॥
याउपरी वातापित्तकफहारक ॥ रसायनविद्या सकळिक ॥ किमया करणें धातु अनेक ॥ हातवटी सांगितली ॥१२॥
कवित्व रसाळ नवरस ॥ गणादि निरोपी दीर्घ र्‍हस्व ॥ व्यक्त अर्थलिंगप्रकरणास ॥ व्यक्ताव्यक्त सांगितलें ॥१३॥
याउपरी वेदाध्ययन ॥ सूक्तऋचेंत केला प्रवीण ॥ दीर्घर्‍हस्वें छंदें निपुण ॥ स्वस्ति छंदीं अवघे गुण पैं केला ॥१४॥
ऋक् अथर्वण यजुर्वेद ॥ सामवेदादि सांगूनि प्रसिद्ध ॥ उपरि विद्या ज्योतिषसिद्ध ॥ परिपूर्ण सांगितली ॥१५॥
सारस्वत किरात कोश ॥ कौमुदी रघु हरिवंश ॥ पंच काव्यें मीमांस ॥ साही शास्त्रें निवेदिलीं ॥१६॥
यावरी धनुर्धरविद्यानिपुण ॥ सकळ शस्त्रीं केला प्रवीण ॥ तीं सकळ अस्त्रें कोण कोण ॥ नामें तयांचीं ऐकिजे ॥१७॥
वातास्त्र आणि जलदास्त्र ॥ उभीं उभी कामास्त्र ॥ वाताकर्षण बळ स्वतंत्र ॥ पर्वतास्त्र सांगितलें ॥१८॥
वज्रास्त्र वासवशक्ति ॥ नागास्त्र खगेंद्र संजीवनी ती ॥ ब्रह्मास्त्रादि निवारणशक्ती ॥ रुद्रास्त्र सांगितलें ॥१९॥
विरक्तास्त्र दानवास्त्र ॥ पवनास्त्र आणि कालास्त्र ॥ स्तवन महाकार्तिकास्त्र ॥ स्पर्शविभक्तास्त्र निवेदिलें ॥२०॥
यावरी साबरीविद्या कवित्व ॥ प्रत्यक्ष करुनि सकळ दैवत ॥ तयांचा वरदपाणी निश्वित ॥ गोरक्षमौळीं मिरवला ॥२१॥
तीं दैवतें कोण कोण ॥ बावन्न वीर असती जाण ॥ नरक कालिका म्हंमदा उत्तम ॥ महिषासुर आराधिला ॥२२॥
झोटिंग वेताळ मारुती ॥ अस्त्रवीर मद्रपती ॥ मूर्तिमंत सीतापती ॥ वरदमौळीं स्पर्शीतसे ॥२३॥
परम जादरीं आलिंगून ॥ श्रीराम घेत चुंबन ॥ म्हणे होई सनातन ॥ कीर्तिध्वज मिरविजे ॥२४॥
यावरी प्रत्यक्ष गजवदन ॥ तोहि उतरला सहस्त्रकिरण ॥ गोरक्षातें अंकीं घेऊन ॥ वरदमौळी स्पर्शीतसे ॥२५॥
यावरी अष्टभैरव उग्र ॥ तेही पातले तेथें समग्र ॥ सिद्धभैरवादि काळभैरव सांग ॥ बाळभैरवादि पातले ॥२६॥
वीरभैरवादि गणभैरव ॥ ईश्वरभैरव रुद्रभैरव ॥ भस्मभैरवादि महादेव ॥ अपर्णापति पातला ॥२७॥
तेणें घेऊनि अंकावरतें ॥ मुख कुरवाळिलें वरदहस्तें ॥ खेळतां बाबर धांवोनि येती ॥ तेही देती आशीर्वचन ॥२८॥
मुंडा चामुंडा शंखिनी डंखिनी ॥ कुंड रंडा भालंडा यक्षिणी ॥ चंडा वंडिका प्रत्यक्ष येऊनी ॥ वर गोरक्षा देती त्या ॥२९॥
यावरी प्रगटूनि जलदैवत ॥ तेव्हा त्यातें वर ओपीत ॥ कुमारी धनदा नंदा विख्यात ॥ देखता त्या गोमट्या ॥३०॥
लक्ष्मी प्राज्ञा बाला बगला ॥ नववी दैवत प्रत्यक्ष विमला ॥ ऐशा जलदेवता येऊनि तत्काला ॥ वर ओपिती बाळातें ॥३१॥
यावरी प्रत्यक्ष अष्टसिद्धी ॥ होऊनि वर ओपिती वरमादी ॥ आणिमा गरिमा विशाळबुद्धी ॥ महिमा प्रकामें पातली ॥३२॥
प्रथिमा प्राची वशित्वा सातवी ॥ तेवीं ती सिद्धी महादेवी ॥ सज्ज करुनि अस्त्रकार उभवी ॥ अष्टसिद्धी तत्काळ त्या ॥३३॥
असो बावन्न वीरांसहित ॥ श्रीराम सूर्य जाहला प्राप्त ॥ सर्वत्र ओपूनि मौळी हस्त ॥ विद्या करीं ओपिती ॥३४॥
असो वर देऊनि सद्विद्येसी ॥ सर्वत्र बंदिती मच्छिंद्रासी ॥ म्हणती महाराजा गोरक्षासी ॥ तपालागीं बैसवीं ॥३५॥
तपीं होआं अनुष्ठान ॥ तेणे बळ चढे पूर्ण ॥ मग ही विद्या तपोधन ॥ लखलखीत मिरवेल ॥३६॥
जैसें खडग शिकले होतां ॥ मग भय काय तें शत्रु जिंकितां ॥ तेवीं तपोंबळ आराधितां ॥ सामर्थ्य सत्ता वाढेल ॥३७॥
ऐसें वदोनि सकळ देव ॥ पाहते झाले आपुलाले गांव ॥ रामसूर्यादि महादेव ॥ बावन्न वीरादि पैं गेले ॥३८॥
यावरी इंद्र वरुण अश्विनी ॥ गणगंधर्वादि पातले भुवनीं ॥ वर देती तयालागुनी ॥ सकळ गेले स्वस्थाना ॥३९॥
याउपरी कोणे एके दिवशीं ॥ गोरक्ष घोकितां सद्विद्येसी ॥ मंत्रसंजीवनी पाठ मुखासी ॥ करीत बैसला होता तो ॥४०॥
जवळी नसतां मच्छिंद्रनाथ ॥ बैसला होता एकांतांत ॥ तों गांवचीं मुलें खेळत खेळत ॥ तया ठायीं पातलीं ॥४१॥
हातीं कवळूनि कर्दमगोळा ॥ मुलें खेळती आपुलें मेळां ॥ तों गोरक्षापासीं येऊनि आगळा ॥ बोल बोलती सकळीक ॥४२॥
म्हणती गोरक्षा ऐक वचन ॥ आम्हीं आणिला बहुत कर्दम ॥ तरी शकट करुनि दे उत्तम ॥ आम्हालागी खेळावया ॥४३॥
येरु म्हणे शकट मजसी ॥ करुं येत नाहीं निश्वयेंसी ॥ येत असेल तुम्हां कोणासी ॥ तरी करुनि कां घ्या ना ॥४४॥
ऐसें ऐकतां मुलांनी वचन ॥ करीं कर्दम कवळून ॥ आपुलालें करें करुन ॥ शकट रचिती चिखलाचा ॥४५॥
कर्दमचक्र काष्ठ व्यक्त ॥ शकट केला यथास्थित ॥ वरीं उदेलें कल्पनेंत ॥ शकटा सारथी असावा ॥४६॥
म्हणूनि कर्दम घेऊनि गोळा ॥ मुलें रचिती कर्दमपुतळा ॥ परी तो साधेना मुलां सकळां ॥ मग गोरक्षातें विनविती ॥४७॥
म्हणती गोरक्षा आम्हांप्रती ॥ साह्य देई शकटसारथी ॥ आम्हां साधेना कर्दमनीती ॥ तरी तूं करुनि देईं कां ॥४८॥
अगा तूं सगळ मुलांचे गणी ॥ वयोवृद्ध अससी प्राज्ञी ॥ तरी आम्हांसी सारथी करुनी ॥ सत्वर देई खेळावया ॥४९॥
ऐसें ऐकतां मुलांचें वचन ॥ म्हणे कर्दम आणूनि द्या देतों करुन ॥ परी ही वासना भविष्यकारण ॥ गोरक्षाते उदेली ॥५०॥
जैसे ज्याचे पूर्वानुक्रम ॥ तैसी बुद्धि येत घडून ॥ जेवीं बीज पेरिल्या समान ॥ तोचि तरु हेलावे ॥५१॥
पहा मातेच्या द्वेषउद्देशी ॥ ध्रुव बैसला अढळपदासी ॥ तेसेंचि वासनालेशीं ॥ क्षीरोदधि उपमन्या ॥५२॥
कीं गांधारींचा होता अंत ॥ म्हणूनि पार्था सुचला अर्थ ॥ अकिंचन तो वायुसुत ॥ ध्वजस्तंभी मिरवला ॥५३॥
कीं सीतासतीच्या उद्देशीं ॥ लंकेमी राहिली येऊनि विवशी ॥ तिनें भक्षुनि दशाननासी ॥ राक्षसकुळ भक्षिलें ॥५४॥
पहा अनुसर्गकर्म कैसें ॥ त्याचि राक्षसीं वंशलेशें ॥ चिरंजीव होऊनि लंकाधीश ॥ भोग भोगी विभीषण ॥५५॥
तस्मात् बोलावयाचें हेंचि कारण ॥ बुद्धि संचरे पूर्वकर्माप्रमाण ॥ पुढें उदयाते करभंजन ॥ येणार होते महाराज ॥५६॥
नवनारायण करभंजन परम ॥ उदय पावणार गहन नाम ॥ म्हणूनि गोरक्षा इछाद्रुम ॥ चित्तधरेतें उदेला ॥५७॥
मग हातीं घेऊनि कर्दमगोळा ॥ रचिता झाला उत्तम पुतळा ॥ परी रसने पाठ संजीवनी आगळा ॥ होत असे मंत्राचा ॥५८॥
त्यांत विष्णुवीर्य उपचार ॥ पीपयूमांडणी जल्पत स्मर ॥ एवंविधि संजीवनीमंत्र ॥ पाठ होता गोरक्षा ॥५९॥
मुखीं पाठ हस्तें पुतळा ॥ पूर्णपणीं होतां कर्दमगोळा ॥ महाभागीं भाग सबळा ॥ व्यक्त असे तत्त्वांचा ॥६०॥
तेणेंकरुनि पंचभूत ॥ दृश्यत्व पावले संजीवनीअर्थ ॥ करमंजन ते संधींत ॥ प्रेरक झाला जीवित्वा ॥६१॥
अस्थिमांस त्वचेसहित ॥ अकार दृश्य झाला त्यांत ॥ पुढें शब्द आननांत ॥ अकस्मात उदेला ॥६२॥
उदय होता करी रुदन ॥ तें पाहिलें सकळ बाळांनीं ॥ म्हणती भूत आणिलें गोरक्षांनी ॥ पळा पळा येथूनियां ॥६३॥
ऐसें बोलतां एकमेकांत ॥ सकळ होऊनि भयभीत ॥ सांडूनि खेळ सकळ अर्थ ॥ पळूनि गेलें वातगती ॥६४॥
हदयीं दाटूनि भयकांपरा ॥ मुलें कांपती थरथरां ॥ आरडत बरडत मच्छिंद्र आधारा ॥ पळोनियां पैं गेलीं ॥६५॥
ऐशापरी मुलें भयग्रस्त ॥ तें पाहूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ मग पाचारुनि सकळ मुलातें ॥ आश्वासूनि पुसतसे ॥६६॥
म्हणे बाळां होय थरथराट ॥ का रे कांपतां सांगा वाट ॥ येरी मुळाहूनि सकळ बोभाट ॥ मच्छिंद्रातें निवेदिला ॥६७॥
म्हणे कर्दमाचा शकटसारथी ॥ करवीत होतों गोरक्षाहातीं ॥ तों बालतत्त्वपणीं भूतमती ॥ कर्दम लोपूनि संचरली ॥६८॥
तें भूत अद्यापि आहे लहान ॥ परी क्षणैक होईल स्थूळवटपण ॥ आम्हांलागी करील भक्षण ॥ म्हणूनियां पळालों ॥६९॥
परी आम्ही आलों येथें पळून ॥ मागूनि गोरक्षनाथ येत होता धांवून ॥ त्यासी भक्षिलें असेल भूतानें ॥ यांत संशय नसेचि ॥७०॥
मच्छिंद्र ऐसी ऐकूनि वार्ता ॥ साशंकित झाला चित्ता ॥ चित्तीं म्हणे मुलें वार्ता ॥ सांगती काय तें नोहे ॥७१॥
अवचट भूत कैसें व्यापिलें ॥ तें पाहूनि बाळ भ्यालें ॥ तरी आतां जाऊनि नहिलें ॥ गोचर करावे निजदृष्टीं ॥७२॥
मग आश्वासूनि सकळ मुलां ॥ निकट बैसवूनि पुसे त्यांला ॥ कोणत्या ठायीं संचार झाला ॥ भूताचा तो मज सांग ॥७३॥
येरी म्हणती बावा ऐक ॥ भूत तेव्हां होतें बाळक ॥ आतां थोर फोडोनि हांक ॥ भक्षील आम्हां वाटतस्से ॥७४॥
मच्छिंद्र म्हणे मी असतां ॥ तुम्हां भय नसे सर्वथा ॥ चला जाऊं भूतासीं आतां ॥ शिक्षा करुं आगळी ॥७५॥
मुले म्हणती मच्छिंद्रनाथ ॥ तुम्ही जाऊं नका तेथ ॥ बालर्ककिरण आहे भूत ॥ तुम्हां भक्षील तेचि घडी ॥७६॥
मच्छिंद्र म्हणे दुरुन ॥ दाखवा भूताचा ठिकाण ॥ मग तीं बाळें अवश्य म्हणोन ॥ दुरुनी ठाव दाविती ॥७७॥
यापरी इकडे गोरक्षनाथ ॥ तोही पळाला होऊनि भयग्रस्त ॥ मुलाचें मंडळ सांडूनि एकांतीं ॥ लपोनियां बैसला ॥७८॥
भूत भूत ऐसें म्हणून ॥ मुलें पळालीं आरोळ्या देऊन ॥ तेव्हांचि गेला होता पळून ॥ भूतभयेंकरोनियां ॥७९॥
ठाव लक्षूनि परम एकांत ॥ बैसला होता शुचिष्मंत ॥ परी हदय धडधडीत अत्यंत ॥ भूत येईल म्हणोनियां ॥८०॥
येरीकडे मच्छिंद्राते ॥ ठाव दाविती मुलें समस्त ॥ परी दूरचि असती यत्किंचित ॥ सन्निध न येत भयानें ॥८१॥
जैसा राजभयाचा तरणी ॥ लखलखीत मिरवत असतां अवनीं ॥ मग दुष्कृत चोर जार जारणी ॥ दर्शनार्थ ते न येती ॥८२॥
कीं रामनामबोधोत्तर ॥ असतां भूत न ये समोर ॥ कीं पीयूषीं विपदृष्टिव्यवहार ॥ कदाकाळीं चालेना ॥८३॥
तन्न्यायें मुलें भिऊन ॥ दुरुनि दाविती मच्छिंद्रा ठिकाण ॥ म्हणती याचि ग्रामांतून ॥ भूत प्रगट जाहलें ॥८४॥
मग त्या ग्रामांत मच्छिंद्रनाथ ॥ मुलें दावितां सधट जात ॥ तों बाळ टाहा आरडत ॥ महीलागीं उकिरडा ॥८५॥
बालार्ककिरणी तेज लकाकत ॥ मुखीं टाहा टाहा वदत ॥ तें पाहूनि मच्छिंद्रनाथें ॥ करभंजन ओळखिला ॥८६॥
हदयीं धरुनि लबडसवडी ॥ बाळ उचलोनि घेतला आवडीं ॥ मग लगवगी गांवाबाहेर अतितांतडीं ॥ बाळासह पावला ॥८७॥
तें सकळ मुलें पाहूनी ॥ पळतीं झालीं प्राण घेऊनि ॥ म्हणे नाथांनी भूत धरोनी ॥ आणिलें आतां बरें नसे ॥८८॥
आतां त्या भूतासी देईल सोडून ॥ मग तें आपल्या पाठीसी लागून ॥ एकएकासी भक्षील धरुन ॥ ऐसें म्हणून पळताती ॥८९॥
पळता पडती उठूनि जाती ॥ भयेंकरुनि सांदींत दडती ॥ हदयीं धडधडा अर्थार्थ चित्तीं ॥ लपोनियां बैसला ॥९०॥
येरीकडे बाळ घेऊन ॥ गोरक्षा पाहे मच्छिंद्रनंदन ॥ सदनीं सदनीं हांका मारुन ॥ गोरक्षातें पुकारी ॥९१॥
परीं ज्या सदनी जाय जती ॥ ते सदनींचीं मुलें आरडूनि उठती ॥ आई आई बया बया म्हणती ॥ आणिक पळती पुढारां ॥९२॥
परी सदनींसदनींचे जन ॥ नाथा पुसती हाटकून ॥ भय काय दाविलें मुलांकारण ॥ म्हणूनि आरडूनि पळताती ॥९३॥
कोणाचें मूल घेवोनि ॥ फिरतां तुम्ही सदनी सदनी ॥ येरी म्हणे गोरक्ष नयनी ॥ पाहेन तेव्हां सांगेन ॥९४॥
ऐसें बोलूनि पुढें जात ॥ तों पातला गोरक्ष होता जेथ ॥ उभा राहोनि अंगणांत ॥ गोरक्षातें पाचारी ॥९५॥
ऐकूनि श्रीगुरुची वाणी ॥ गोरक्ष निघाला सदनांतुनी ॥ परी येतांचि बाळ पाहिला नयनी ॥ पुन्हां आरडूनि पळे तो ॥९६॥
हा विषर्यास पाहुनि नयनीं ॥ मच्छिंद्र विचारी आपुले मनीं ॥ गोरक्ष व्यापला भयेकरुनी ॥ बाळ येथें ठेवावें ॥९७॥
मग स्वगिरींचे काढूनि वसन ॥ त्यावरी निजविलें बाळरत्न ॥ मग त्या सदनीं संचरुन ॥ गोरक्षापासीं पातला ॥९८॥
जातां कवळूनि धरिले हदयीं ॥ म्हणे वाहसी व्यर्थ भयप्रवाहीं ॥ तें भूत नाहें मनुष्यदेहीं ॥ करभंजन उदेला ॥९९॥
परी तयाची उदयराहाटी ॥ सांग जाहली निर्भय पोटीं ॥ येरी म्हणे मुलांसाठी ॥ खेळत होतो महाराजा ॥ ॥१००॥
हाति घेऊनि कर्दमगोळा ॥ पूर्णपणीं रचिला पुतळा ॥ परी नेणों कैशी झाली कळा ॥ भूत त्यांत संचरलें ॥१॥
लोपूनि सकळ कर्दमनीती ॥ दिसूं आलीं मानवाकृती ॥ तेणें भय व्यापूनि चित्तीं ॥ पळालों मी मुलांसह ॥२॥
यावरी मच्छिंद्र बोले वाणी ॥ तूतें सांगितली संजीवनी ॥ तो मंत्र घोकितां क्षणीं ॥ करीत होतासी काय तूं ॥३॥
येरी म्हणे आज्ञा तुमची ॥ भंगिली नाहीं शपथ पायांची ॥ खेळतां वाणीं मंत्राची ॥ सांडिलीं नाहीं महाराजा ॥४॥
कर्दमपुतळा करितां हातीं ॥ परी मंत्र सांडिला नाहीं उक्तीं ॥ चुकलों नाहीं शिक्षेहाती ॥ ओपू नका गुरुनाथा ॥५॥
ऐसी ऐकतां गोरक्षवाणी ॥ मच्छिंद्र तोषला आपुले मनीं ॥ म्हणे बा बरी केली करणीं ॥ ऊठ आतां वेगेंसी ॥६॥
मुख कवळूनि चुंबन घेत ॥ हास्य मानूनि कुरवाळीत ॥ म्हणे होई आतां स्वस्थ ॥ चाल वेगीं पाडसा ॥७॥
येरी म्हणे गुरुनाथा ॥ तुम्हीं आणिलें आहे भूता ॥ तें मज खाईल प्रांजळ आतां ॥ बाहेर नेऊं नका जी ॥८॥
मच्छिंद्र म्हणे ऐक मात ॥ हें बाळ नसे रे भूत ॥ तुवा घोकोनि संजीवनीत ॥ मनुष्यपुतळा तो झाला ॥९॥
जैसा गौरउकिरडां स्थान ॥ बाळ झालासी उत्पन्न ॥ त्याच नीती खेळतां कर्दम ॥ बाळ उदयातें आलें हो ॥११०॥
ऐसी ऐकतां गुरुगोष्टी ॥ म्हणे भूत नोहे तपीजेठी ॥ मच्छिंद्र म्हणे भय पोटीं ॥ सांडीं मनुष्य तें असे ॥११॥
ऐसें ऐकूनि प्रांजळ मत ॥ मग श्रीगुरुचा धरुनि हात ॥ बाळ होतें चीरपदरांत ॥ तयापासी पातले ॥१२॥
बाळ उचलोनि मछिंद्रनाथ ॥ आपल्या शिबिरा घेऊनियां जात ॥ गोदुग्ध आणूनि पान त्वरित ॥ ते बाळका पैं केलें ॥१३॥
यावरी वसनझोंळी करुन ॥ आंत घातला गहिनीनंदन ॥ यावरी तया गावींचें जन ॥ शिबिरापाशीं पातले ॥१४॥
नाथचरणीं अर्पूनी माथा ॥ पुसती हे नाथ समर्था ॥ बाळ कोणाचें हालवितां ॥ श्रवण करु इच्छितो ॥१५॥
मग झाला वृत्तांत मच्छिंद्रनाथ ॥ तयां ग्रामस्थां निवेदित ॥ तो ऐकूनि सकळ वृत्तांत ॥ आश्चर्य करिती क्षणोक्षणीं ॥१६॥
म्हणे धन्य धन्य संजीवनी ॥ हा कलींत उदेला उशनामुनी ॥ परी त्याही प्रत्यक्ष सर्वगुणी ॥ नाथ मच्छिंद्र वाटतो ॥१७॥
पहा पहा हा गुरुदैत्य ॥ शवशरीरा सावध करीत ॥ परी त्या म्हणाया जडदेहस्थ ॥ जीवदशा व्यापीतसे ॥१८॥
तरी तैसा नोहे मच्छिंद्रनाथ ॥ कदंमपुतळा केला जिवंत ॥ तस्मात् शुक्र तो त्या तुलनेंत ॥ सहस्त्रभागी दिसेना ॥१९॥
तरी उशना न म्हणूं संमती ॥ द्वितीय ब्रह्मा पातला क्षितीं ॥ तीही संमत गौण चित्तीं ॥ मच्छिंद्रभाग्य दिसतसे ॥१२०॥
पहा पहा विधिराज ॥ उत्पन्न करी जगा सहज ॥ तरी मूळ त्यांत असे बीज ॥ बीजासमान रुख होय ॥२१॥
यावरी आणिक दुसरा अर्थ ॥ विधी स्वअंगें उत्पत्ति करीत ॥ तैसा नोहे मच्छिंद्रनाथ ॥ शिष्याहाती करविला ॥२२॥
महाबीजावीण जाण ॥ कर्दमी केला मनुष्य उत्पन्न ॥ तस्मात् धन्य विधीहून ॥ मच्छिंद्रनाथ मिरविला ॥२३॥
ऐसें परस्परें भाषण ॥ करिती गांवींचे सकळ जन ॥ यावरी बोलती नाथाकारण ॥ नाथानिकट बैसूनियां ॥२४॥
म्हणती महाराजा प्रतापतरणी ॥ बाळाचे कष्ट करुं जाणे जननी ॥ ती तों बाळका न दिसे करणी ॥ गैवीनंदन हा असे ॥२५॥
पहा बाळाचे कष्ट उत्कृष्ट ॥ पुरुषा होईनात ते नाथा श्रेष्ठ ॥ तरी यासी धर्मजननी वरिष्ठ ॥ करुनि द्यावी महाराजा ॥२६॥
तीतें बाळक करीं अर्पण ॥ करील तयाचें संगोपन ॥ तुम्हांलागीं कष्ट दारुण ॥ होणार नाहीत महाराजा ॥२७॥
ऐशी ऐकतां जगाची वाणी ॥ मान तुकावी मच्छिंद्रमुनि ॥ म्हणे बा ते धर्मजननी ॥ कोणती करावी महाराजा ॥२८॥
ऐसें बोलतां मच्छिंद्रनाथ ॥ विचार करिताती ग्रामस्थ ॥ तों ग्रामामाजी विप्रगृहांत ॥ मधुनामा नांदतसे ॥२९॥
तयाची कांता लावण्यखाणी ॥ पतिव्रता धर्मपत्नी ॥ सत्य संचित सर्वज्ञानी ॥ ज्ञानकळा पै असे ॥१३०॥
नामें कौतुका असे गंगा ॥ निर्मळपणीं असे अभंगा ॥ पतिसेवे अंतरंगा ॥ जगामाजी मिरवली ॥३१॥
उदरीं नाहीं संतति ॥ तेणें विव्हळ प्रेम चित्तीं ॥ संततीविण कामगती ॥ संसार ते वेदना ॥३२॥
सदा वाटे हुरहुर ॥ लोकांचे पाहूनि किशोर ॥ चिंत्ती पाहूनि चिंत्ती गहिर ॥ साशंकित होताती ॥३३॥
नाना यत्न संततीसाठीं ॥ करुनि बैसले होते जेठी ॥ उपाय न चाले परम कष्टी ॥ जगामाजी मिरविला ॥३४॥
ऐसे असतां उभय जन ॥ तों दैवें उदेला ॥ मांदुसाकारण ॥ ग्रामस्थांकरीं तयाचें स्मरण ॥ अकस्मात पैं झालें ॥३५॥
जैसा द्रोणाचा विषमकाळ ॥ निवटावया उदेला उत्तम वेळ ॥ सहजखेळीं गांधारी बाळ ॥ विटी कूपांत पडियेली ॥३६॥
कीं रत्नांची होणें उत्पत्ती ॥ म्हणोनि देवदानवमती ॥ अब्धिमंथनी उदेली चित्तीं ॥ एकभावेंकरुनियां ॥३७॥
तन्न्यायें मधुविप्राचें ॥ दैव उदेलें जगमुखें साचें ॥ म्हणूनि स्मरण निघालें त्याचें ॥ मान्य पडलें सर्वांसी ॥३८॥
मग मच्छिंद्रनाथा विनवणी करुन ॥ म्हणती महाराजा मधुब्राह्मण ॥ तयाची कांता परम सगुण ॥ ज्ञानकळा असे कीं ॥३९॥
तो वोपूनि बाळ गोमट ॥ तेथेचि होईल पूर्ण शेवट ॥ पुत्रार्थिया परम अनिष्ट ॥ दिवस असती महाराजा ॥१४०॥
ऐसी ऐकूनि मच्छिंद्रबाणी ॥ लावण्यराशी ॥ सदगुणवर्या जगासी ॥ नाथ पाहतांच ते चित्तासी ॥ ओळखिलें हदयांत ॥४२॥
मनांत म्हणे मच्छिंद्रनाथ ॥ उत्तम जागीं दिसून येत ॥ सकळ जग मान देत ॥ तस्मात् श्रेष्ठ आतां हे ॥४३॥
जो जगामाजी आहे भला ॥ तो तैसाचि परलोकां ठेला ॥ जो जगीं जाय मानवला ॥ परलोकीं मानवला तोचि एक ॥४४॥
आणिक भविष्य अवश्य जाण ॥ अर्थाअर्थी करी गमन ॥ मग कौतुकात्रें जवळ घेऊन ॥ बाळ ओटी ओपीतसे ॥४५॥
म्हणे माय वो माय ऐक ॥ हा बाळ आहे वरदायक ॥ नवनारायणांतील एक ॥ करभंजन मिरवला ॥४६॥
याचें होता संगोपन ॥ फेडील दृष्टीचें पारण ॥ जगामाजी स्थूलवट मान ॥ पुत्र तुझा मिरवेल हा ॥४७॥
म्हणसील हा होईल कैसा ॥ तरी कीर्तिध्वज मित्र जैसा ॥ कीं देवकीचा हरि जैसा ॥ वंद्य असे जगातें ॥४८॥
माय मी काय सांगू गहन ॥ या बाळाचें चांगुलपण ॥ मूर्तिमंत याचे सेवेकारण ॥ कैलासपती उतरेल गे ॥४९॥
तयाची निवटूनी अज्ञानराशी ॥ हा अनुग्रह होईल तयासी ॥ आणूनि ठेवील निवृत्तिपदासीं ॥ निवृत्तिनामें मिरवुनी ॥१५०॥
म्हणे हा अयोनि संभवला ॥ जगामाजी सहज गे मिरवला ॥ परी अति शहनीं नाम याला ॥ गहनी ऐसें देई कां ॥५१॥
यावरी आणिक सांगतों तुजसी ॥ आम्ही जातों तीर्थस्नानासी ॥ उपरी फिरुनि द्वादशवर्षी ॥ गोरक्षबाळ येईल गे ॥५२॥
तो यातें अनुग्रह देऊन ॥ माय गे करील सनातन ॥ परी तूं आता जीवित्व लावून ॥ संगोपनें करी याचे ॥५३॥
यावरी बोले कौतुकें सती ॥ कीं महाराजा योगमूर्ती ॥ बाळ ओपिलें माझे हातीं ॥ परी संशय एक असे ॥५४॥
तुम्ही द्वादश वरुषां आला परतोन ॥ बाळ न्याल कीं मजपासून ॥ मग कैसें जननीपण ॥ जगामाजी मिरवावें ॥५५॥
मग केल्या कष्टाचें आचरण ॥ मज मिरवेल कीं भाडायितपण ॥ तरी प्रांजळपणीं आतांचि वचन ॥ मजप्रती सांगिजे ॥५६॥
पहा पहा जी आशाबद्ध ॥ सकळ जग असे प्रसिद्ध ॥ तरी इच्छा प्रांजळ शुद्धबुद्ध ॥ एकभागीं लावा जी ॥५७॥
तुम्हां आशा असेल याची ॥ तरी तैशीच गोष्टी सांगायाची ॥ मग नाथ गोष्टी ऐकूनि तिची ॥ प्रांजळ वजन बोलतसे ॥५८॥
माये संशय सांडूनि मनीं ॥ बाळ न्यावें आपुलें सदनीं ॥ माझी आशा बाळालागुनी ॥ गुंतत नाहीं जननीये ॥५९॥
तरी तुज तुझा लाभो सुत ॥ प्रांजळपणीं मिरवो जगांत ॥ तूं माय हा सुत ॥ लोकांमाजी बोलतील ॥१६०॥
मी आणि माझा शिष्य ॥ गुंतणार नाही या आशेस ॥ हा बाळ तुमचा तुम्हांस ॥ लखलखीत बोलतों ॥६१॥
परी गोरक्ष अनुग्रह देईल यासी ॥ पुढें जाईल तीर्थस्नानांसी ॥ तूं सांभाळ तुजपाशीं ॥ चिरंजीव असो हा ॥६२॥
ऐसें बोलूनि ग्रामस्थांतें ॥ शपथपूर्वक साक्षसहित ॥ निर्मळपणीं करुनि चित्त ॥ कौतुकसदनीं बोलवी ॥६३॥
मंत्रें चर्चूनि विभूति माळा ॥ मोहनास्त्र घातलें गळां ॥ कौतुकें स्पर्शीत हदयकमळा ॥ पयोधरीं पय दाटतसे ॥६४॥
मग तें बाळ लावोनि स्तनीं ॥ गांवींच्या आणूनि सुवासिनी ॥ पालखांत घातलें प्रेमेंकरुनी ॥ गहनी नाम स्थापिलें ॥६५॥
यावरी मच्छिंद्र कांहीं दिवस ॥ तया ग्रामीं करुनि वास ॥ मग सवें घेऊनि गोरक्षास ॥ तीर्थस्नाना ॥ चालिला ॥६६॥
पुसूनि सकळ ग्रामस्थांसी ॥ निघता झाला गौरवेंसी ॥ मार्ग लक्षूनि तीर्थस्नानासी ॥ बद्रिकाश्रमीं जातसे ॥६७॥
परी मार्गी चालतां वाटोवाट ॥ श्रीगोरक्षाची घेऊनि पाठ ॥ कार्यरुपी कार्य घेऊनि अलोट ॥ परीक्षेतें पाहतसें ॥६८॥
नंतरी ते पाहतां परी विषम अशी ॥ विषम दिसती सर्व कार्यासी ॥ मग मच्छिंद्र विचार करी मानसीं ॥ तप पूर्ण नसे या ॥६९॥
मुळींच पदरी पैसा नसतां ॥ कीं दान मिरवी दांभिका व्ययसा ॥ तेवीं मंत्रहेतु तपोलेशा ॥ विना विषम आहे हा ॥१७०॥
तरी आतां बदरिकाश्रमीं ॥ बद्रीकेदार उभा स्वामी ॥ तया हातीं गोरक्ष ओपूनी ॥ तयालागीं रुझवावा ॥७१॥
ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ उभयतां हिंडलें नाना तीर्थी ॥ मग लक्षूनि हिमाचलमार्गाप्रती ॥ बदिकाश्रमाप्रती पैं गेलें ॥७२॥
गेले परी तेथील कथन ॥ पुढिले अध्यायीं होईल श्रवण ॥ अर्थ धरुनि अपूर्ण ॥ स्वीकार करावा श्रोत्यांनीं ॥७३॥
तुम्ही विचक्षण श्रोते संत ॥ सदा तुमचा धुंडीसुत ॥ सेवेलागीं अर्थी प्राणांत ॥ ग्रंथ आदरीं मिरवितसे ॥७४॥
तुमचे कृपेचें लेवूनि भूषण ॥ नरहरिवंश पूर्ण ॥ कवि मालू धुंडीनंदन ॥ संतगणीं मिरवला ॥७५॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ दशामाध्याय गोड हा ॥१७६॥
अध्याय ॥१०॥ ओव्या ॥१७६॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
॥ नवनाथभक्तिसार दशमाध्याय समाप्त ॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय ११
श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी इंदुशलाका ॥ मुगुटमणे सकळटिळका ॥ इंदिरापते विबुधजनका ॥ भक्तिमानसा विराजित ॥१॥
ऐसा धैर्यऔदार्यवंत ॥ पुढें बोलवी भक्तिसारग्रंथ ॥ मागिले अध्यायीं गहिनीनाथ ॥ जन्मोदय पावला ॥२॥
यावरी गोरक्ष मच्छिंद्रनाथ ॥ महीचीं तीर्थे करीत ॥ हिमाचल बद्रिकेदारात ॥ भ्रमण करीत ॥ हिमाचल बद्रिकेदारात ॥ भ्रमण करीत पैं गेले ॥३॥
इतुकी कथा सिंहावलोकनीं ॥ पूर्वाध्यायात कीजे श्रवणी ॥ असो गुरुशिष्य बद्रिकाश्रमीं ॥ शिवालया पातले ॥४॥
बद्धांजळी जोडोनि कर ॥ करिते झाले नमस्कार ॥ नमस्कार करुनि जयजयकार ॥ स्तुतिसंवादें आराधिलें ॥५॥
हे त्रिपुरारी शूळपाणी ॥ अपर्णावर पंचाननी ॥ रुंडमाळा चिताभस्मी ॥ दिव्यतेजभूषित तूं ॥६॥
हे कामांतका दक्षतेजा ॥ भोळवट वरां देसी दानवां ॥ कैलासपते महादेवा ॥ सदाशिवा आदिमूर्ते ॥७॥
हे दिगंबरा जगजेटीं ॥ भाळीं गंगा मौळीं जटाजूटी ॥ नरकपाळ करसंपुटीं ॥ इंदुकळेतें मिरविशी ॥८॥
उरगवेष्टन कुरंगसाली ॥ व्याघ्रांबर वसनपाली ॥ गजचार्मादि मिति झाली ॥ परिधाना महाराजा ॥९॥
हे कैलासवासा उमापती ॥ दक्षजामाता आदिमूर्ती ॥ चक्रचालका मायाभगवती ॥ आम्हां दासां अससी तूं ॥१०॥
हे नीलग्रीवा आदिपीठ ॥ करुणकारा उत्तमा श्रेष्ठ ॥ स्वीकारुनि सर्व अरिष्ट ॥ सुख देसी देवांसी ॥११॥
हे भाळदृष्टित्रार्थनयनी ॥ डमरु त्रिशूळ विराजे पाणीं ॥ सदा प्रिय वृषभ वाहनीं ॥ भस्मधारणी महाराजा ॥१२॥
हे स्मशानवासी वैराष्यशीळा ॥ नगजामात रक्षमाळा ॥ श्वेतवर्णा तमोगुणा आगळा ॥ वाहसी गळां राममंत्र ॥१३॥
हे सर्वाधीश विश्वपती ॥ भिक्षाटणी बहुत प्रीती ॥ जटा पिंगटा त्रिपुंड्र लल्लाटीं ॥ शुद्ध वीरगुंठी शोभतसे ॥१४॥
फरशांकुश डमरु हातीं ॥ लोप पापा पातोपातीं ॥ षडाननताता सुत गणपती ॥ विद्यालक्षणीं मिरविसी ॥१५॥
ऐसी स्तुति अपार वचनीं ॥ करीत मच्छिंद्र बद्रिकाश्रमीं ॥ स्तुति ऐकूनि प्रेमें उगमी ॥ प्रगट झाला महाराज ॥१६॥
मग मच्छिंद्राचा धरुनि हस्त ॥ सप्रेम त्यातें आलिंगित ॥ निकट बैसवूनि पुसे त्यातें ॥ योगक्षेम कैसा तो ॥१७॥
गोरक्षातें घेऊनि जाळी ॥ मुख स्वकरें कुरवाळी ॥ म्हणे बा उदय येणें काळीं ॥ हरिनारायण झालासी ॥१८॥
ऐसें वदोनी आणिक वदत ॥ हें महाराज मच्छिंद्रनाथ ॥ हा तव शिवयोगें सुत ॥ तारक होईल ब्रह्मांडा ॥१९॥
म्यां पूर्वीच यातें पाहिलें होतें ॥ म्हणशील तरी कनकगिरीतें ॥ तुवां अभ्यासूनि सुतें ॥ आणिल दैवत घरातें ॥२०॥
श्रीराम नरसिंह सूर्य हनुमंत ॥ भैरव काळिका वीरांसहित ॥ पाचारितां मीही तेथ ॥ आलों होतों महाराजा ॥२१॥
तस्मात् पूर्वीची होय ओळखी ॥ म्हणवूनि गोरक्ष घेतला अंकीं ॥ परी आतां असो शेखी ॥ एक वचन ऐकिजे ॥२२॥
यातें विद्येतें अभ्यासिलें ॥ परी तपाविण विगलित ठेलें ॥ जैसें शत्रु जगत्रयीं झाले ॥ मग तें हीनत्व प्रतापा ॥२३॥
कीं जीवनाविण वृक्ष जैसा ॥ काळरुप भासे तैसा ॥ कीं तरुविण ग्राम जैसा ॥ बुभुक्षित लागतसें ॥२४॥
कीं नाकेंविण सुंदर नारी ॥ कीं विनातोय सरितापात्रीं ॥ कीं नक्षत्राविण शोभा रात्रीं ॥ कदाकाळी दिसेना ॥२५॥
तरी तपाविण लखलखीत ॥ विद्याभांडार न दिसत ॥ जैसा मानव परम क्षुधित ॥ विकळ शरीरीं मिरवतसे ॥२६॥
तरी आतां माझिया आश्रमीं ॥ तपा बैसवीं योगद्रुमी ॥ मग तपबळानें बलाढ्यगामी ॥ विद्याअस्त्रें मिरवेल हा ॥२७॥
याउपरीं मच्छिंद्रनाथ बोलत ॥ वय धाकुटें बाळ अत्यंत ॥ परी तप तीव्रक्लेशांत ॥ साहिलें जाईल कैसें जी ॥२८॥
येरु म्हणे वरदपाणी ॥ तुझ्या आहे मौळिस्थानीं ॥ तरी तपक्लेशावर कडसणी ॥ दुःख देणार नाहीं बा ॥२९॥
यापरी येथें नित्यनित्य ॥ मी समाचारीनें गोरक्षातें ॥ तूं निःसंशय सकलातें ॥ तपा गोरक्षा बैसवीं ॥३०॥
ऐसें वदतां आदिनाथ ॥ अवश्य मच्छिंद्रनंदन म्हणत ॥ उत्तम आहे ऐसें बोलत ॥ अंगिकारिता पैं झाला ॥३१॥
तेथें आमुचें काय हरलें ॥ कीं जन्मांधा चक्षू आलें ॥ कीं सदैव हरिणीतें सांभाळिले ॥ एकटपणीं पावसांत ॥३२॥
तेंवी तूं आणि तुझा दास ॥ येथें आश्रमीं करितां वास ॥ तेथें वाईट काय आम्हांस ॥ चिंता माझी निरसेल ॥३३॥
ऐसी शिवातें बोलूनि वाणी ॥ परी हर्ष न माये मच्छिंद्रमनीं ॥ जें योजिलें होतें अंतःकरणीं ॥ तेचि घडूनि पैं आलें ॥३४॥
फारचि उत्तमोत्तम झालें ॥ गोरक्षासी शिवें अंगिकारिलें ॥ आतां जाईल संगोपिलें ॥ अर्थाअर्थी बहुवसें ॥३५॥
मग उत्तम वेळा उत्तम दिवस ॥ ग्रहबळ जाणूनि नक्षत्रास ॥ उत्तम तिथी उत्तम मास ॥ पाहूनि तपा बैसविला ॥३६॥
लोहाचा करुनि कंटक नीट ॥ त्या अग्रीं योजूनि चरणांगुष्ठ ॥ वामपादा देऊनि कष्ट ॥ उभा राहिला गोरक्ष तो ॥३७॥
वायुआहारीं ठेवूनि मन ॥ क्षणिक अन्न त्यजून ॥ उपरी फळपत्रीं आहार करुन ॥ क्षुधाहरण करीतसे ॥३८॥
सूर्यमंडळीं ठेवूनि दृष्टी ॥ तपो करीतसे तपोजेठी ॥ तें मच्छिंद्र पाहूनि निजदृष्टीं ॥ परम चित्तीं तोषिला ॥३९॥
मग आदिनाथा विनवोनी ॥ मच्छिंद्र निघाला तीर्थाटनी ॥ द्वादश वर्षांचा नेम करुनी ॥ गोरक्षातें सांगितले ॥४०॥
असो मच्छिंद्र गेला तीर्थाटनी ॥ येरीकडे बद्रिकाश्रमीं ॥ रात्रंदिवस बद्रिकाशूळपाणी ॥ जवळी जाऊनि बैसला ॥४१॥
वस्यें आपण आदिनाथ ॥ गोरक्षाचें दास्य करीत ॥ मागें पुढें राहूनि अत्यंत ॥ आल्या विघ्ना निवटीतसे ॥४२॥
असो यावरी मच्छिंद्रनाथ ॥ गया प्रयाग करुनि त्वरित ॥ काशी अवंतिका मिथुळासहित ॥ मथुरा काश्मिरी पाहिली ॥४३॥
अयोध्या द्वारका महाकाळेश्वर ॥ सोमनाथ करुनि तत्पर ॥ ब्रह्मगिरी त्र्यंबकेश्वर ॥ घृणेश्वर पाहिला ॥४४॥
भीमाउगमीं भीमाशंकर ॥ आंवढ्या नागनाथादि पंढरपूर ॥ करुनि चौदा पीठें थोर ॥ भगवतीची पाहिली ॥४५॥
कार्तिक शेषाद्रि मल्लिकार्जुन ॥ सरितासरोवरीं अपार स्नान ॥ घडलें करितां महीतें गमन ॥ लोटलीं वर्षे द्वादशादि ॥४६॥
सकळ तीर्थे महीची करुन ॥ शेवटीं सेतुबंधीं जाऊन ॥ रामेश्वराचे चरण वंदून ॥ स्नाना गेला अब्धीसी ॥४७॥
तों श्वेतबंधीं वायुसुत ॥ जाऊनि नमी मच्छिंद्रनाथ ॥ परी मच्छिंद्रा पाहतां मकरध्वजतात ॥ आल्हादला चित्तीं बहुत तो ॥४८॥
परमप्रीतीं लबडसवडी ॥ मच्छिंद्रहस्त धरुनि ओढी ॥ हदयीं आलिंगूनि परम आबडीं ॥ निकट बैसवी महाराजा ॥४९॥
म्हणे बा तूं योगद्रुमानें ॥ कोणीकडे केलें येणें ॥ चोवीस वर्षी तुझें दर्शन ॥ आजि झालें महाराजा ॥५०॥
कीं आळशावरी गंगा वळली ॥ कीं द्वादश वर्षे पर्वणी आली ॥ तैसी माते गोष्ट जाहली ॥ आज दर्शनें तुझ्या बा ॥५१॥
ऐसें बोलूनि वायुसुत ॥ परम मच्छिंद्राचें आतिथ्य करीत ॥ मग समय पाहूनि संतोषयुक्त ॥ मच्छिंद्रातें बोलतसें ॥५२॥
आज चोवीस संवत्सर झाले ॥ परी तुजकडे माझे चक्षु लागले ॥ कैं भेटसील म्हणोनि भुकेले ॥ पारणें फिटलें आजि तें ॥५३॥
हे महाराज योगुद्रुमा ॥ कामनीं वेधली जो आम्हां ॥ त्या सरिताप्रवाहीं हस्तवर उगमा ॥ बुडवितो मजलागीं ॥५४॥
तरी त्या कामनाजळांत ॥ तूं तारक झाला आहेसी मातें ॥ झालासी परी अद्यापपर्यंत ॥ बाहेर न काढिसी महाराजा ॥५५॥
पूर्वी मजला देऊनि वचन ॥ तुवां केलें आहे गमन ॥ परी स्त्रीराज्याचें स्थान ॥ पाहिलें तुवां नाही कीं ॥५६॥
आतां तरी धरुनि चित्तीं ॥ प्रसन्न करी कृपाभगवती ॥ मैनाकिनीची कामरती ॥ पूर्ण आहुति घेई कां ॥५७॥
आपुले वचनेंकरुनि त्याचें ॥ आणिक फल दे मम वचनाचें ॥ मग पावूनि आर्त मनीचे ॥ सुटका केव्हां होईल ॥५८॥
मी गुंतलो तिचे वचनीं ॥ कीं मच्छिंद्र पाठवीन ये भुवनीं ॥ तरी ते रतिसुखाच्या कामाश्रमीं ॥ मच्छिंद्रनाथा मिरविजे ॥५९॥
ऐसें वचन तीतें व्यक्त ॥ आहे तरी मज करां मुक्त ॥ आणि तुवांही वचन दिधलें मातें ॥ तेंही सत्य करीं आतां ॥६०॥
ऐसी ऐकूनि हनुमंतवाणी ॥ अवश्य म्हणे च्छिंद्रमुनी ॥ मग त्रिरात्र तेथें वस्ती करुनी ॥ निघते झाले उभयतां ॥६१॥
मार्गी जातां अनेक तीर्थे ॥ यथाविधि झाले सरिते ॥ मग गौडबंगाला टाकूनि त्वरितें ॥ स्त्रीराज्यांत संचरलें ॥६२॥
तंव ती सकळ स्त्रियांची स्वामिनी ॥ विराजलीसे राज्यासनीं ॥ महापुण्यांशें तपोखाणी ॥ मैनाकिनी ज्ञानकळा ॥६३॥
शृंगारमुरड उत्तमजन ॥ तेथें भोगीतसे राज्यासन ॥ गज वाजी उदधी रत्न ॥ रथ उष्ट्रादि असती पैं ॥६४॥
छडीदार चोपदार ॥ रत्नपारख हेमकार ॥ राउतपूर्ण भांडार ॥ पोतदार फरासी ॥६५॥
यंत्रधारी मंत्रधारी ॥ नानामंत्री असती कुसरी ॥ शास्त्रनिपुण कारभारी ॥ लेखकही सेवा विराजले ॥६६॥
जासुद हलकारे वकीलात ॥ करुं जाणती सकळ समंतात ॥ पायदळ अश्वराउत ॥ नसे गणित पृतनेतें ॥६७॥
कुत्तेवान चित्तेवान ॥ साकरखाणी पहिलवान ॥ दिवाणादि कपिलखान ॥ गजमस्तकीं रुढती ॥६८॥
खिस्मतगारी करणार ॥ सिकारकी बंडीदार ॥ ताशा मरफी पनवाळ थोर ॥ कुशळपणीं वाजविती ॥६९॥
गायक हेर बातमीदार ॥ खेळक प्राज्ञी निपुणतर ॥ वाद्यधारी शृंगारकर ॥ शिंपी कुल्लाल विराजले ॥७०॥
असो ऐसी राजकारणें ॥ बहुत असती कामें भिन्नें ॥ परी सकळ समुदायकानें ॥ स्त्रिया अवध्या मिरवल्या ॥७१॥
असो अवघ्या कटकांत ॥ संचरते झाले उभयतां नगरांत ॥ राजद्वारी जाऊनि त्वरित ॥ झाले दृष्टीस रायासी ॥७२॥
दृष्टीं पाहतांच अंजनीसुत ॥ स्त्रियांसी आनंद झाला बहुत ॥ बोलावूनि त्वरितात्वरित ॥ कनकासनीं बैसविलें ॥७३॥
एकासनीं मच्छिंद्रनाथ ॥ एकासनीं अंजनीसुत ॥ षोडशोपचारीं पूजूनि त्वरित ॥ बद्धांजली केली तैं ॥७४॥
म्हणे महाराजा दिव्यरथा ॥ वातनंदना अंजनीसुता ॥ द्वितीय कोण सांग आतां ॥ आगमन झालें महाराजा ॥७५॥
येरु म्हणे वो शुभाननी ॥ त्वां बैसूनि तया प्राज्ञी ॥ तरी त्या तपाच्या कामना मनीं ॥ पूर्ण करीं आतां वो ॥७६॥
मम भक्तीचे वरदावळीं ॥ कीं पुरुष लाधशील मच्छिंद्र बळी ॥ तरी तोचि हा होय येणें काळीं ॥ रतिसुखा निववावें ॥७७॥
कीं सेवेलागी उडुगणनाथ ॥ कीं अरुणासह पूर्ण आदित्य ॥ तेवीं तूतें मच्छिंद्रनाथ ॥ काम व्यक्त पुरवावया ॥७८॥
कीं शचीलागीं सहस्त्रनयनी ॥ कीं शोभला जैसा शिव अपर्णी ॥ तेवीं तूतें मच्छिंद्र्मुनी ॥ रतिसुखा हेलावें ॥७९॥
ऐसें बोलोनि वज्रशरीरी ॥ निवांत बैसला आसनावरी ॥ मग राहूनि तेथें तीन रात्रीं ॥ निघता झाला कपिराज ॥८०॥
पुन्हां श्वेतपदा येऊन ॥ करीत बैसला श्रीरामचिंतन ॥ येरीकडे मच्छिंद्रनंदन ॥ सुखामाजी हेलावे ॥८१॥
बैसूनियां कनकासनीं ॥ राज्याविलासा भोगी मुनी ॥ मुक्तमाळा ग्रांवेलागुनी ॥ हेलावती समोर ॥८२॥
हेममुद्रिका ओपूनि कर्णी ॥ हस्त विराजले कनकोंदणी ॥ भरजरी भूषणें हेमकर्णी ॥ ढाळ देती लखलखीत ॥८३॥
पुढें सेवे परिचारिका ॥ परी त्याही दारा लावण्यलतिका ॥ उर्वशीच्या सारुनि आवांका ॥ सेवेलागीं उतरल्या ॥८४॥
वडीजाई बडीदार ॥ वारंवार करिती पुकार ॥ छडीदार चोपदार ॥ दवलतजादा म्हणताती ॥८५॥
मुक्तलवगांचे तुरे माळी ॥ कस्तुरी शोभे केशर भाळीं ॥ राज्यासनीं स्त्रियामंडळी ॥ सुशोभित भंवतालीं ॥८६॥
जैसा नभांत तारांगणीं ॥ वेष्टित शोभला उडुगणस्वामी ॥ तेवीं स्त्रियांत मच्छिंद्र मुनी ॥ निजभारीं शोभला ॥८७॥
कीं देवगणीं शचीनाथ ॥ परम शोभिवंत घवघवीत ॥ तेवीं स्त्रीमंडळींत ॥ मच्छिंद्रनाथ मिरवला ॥८८॥
सदा बैसूनि एका आसनीं ॥ खेळ खेळती द्यूतकर्मी ॥ नाना विनोदून विनोदवाणी ॥ हास्य करिती गदगदां ॥८९॥
राज्यवैभवादि कारभार ॥ स्वयें करिती सारासार ॥ नानाकुशलता अपार ॥ निजदृष्टीं पाहतसे ॥९०॥
रसायनीं कविताकार ॥ वेदज्ञ बोलती शास्त्र अपार ॥ ज्योतिष भविष्य जाणणार ॥ व्याकरणादिक मिरवले ॥९१॥
धनुर्धर युद्धशास्त्री प्रबळ ॥ कीं भिन्न पाहती प्रळयकाळ ॥ जळ तें निर्मील विशाळ ॥ उभे असती सन्मुख ॥९२॥
संगीतकार गायनप्रकारी ॥ गंधर्वसरी तानमानी कळाकुमरी ॥ औषधीक वैद्य रोगापरी ॥ परीक्षिकी मीनले ते ॥९३॥
अश्वारोहण उत्तमयुक्तीं ॥ अश्व फिरवणें वाताकृती ॥ कोकशास्त्र भाष्याकृती ॥ स्वर्गाचाराचे सकळिक ॥९४॥
नाटककळा सकळी शृंगारीत ॥ आणूनि टेंकती राजसंमत ॥ प्रसंगानुसार वाचे वदत ॥ बोलूं जाण ती चातुरी ॥९५।
ऐसिया गुणांचे उत्तम भरत ॥ हेलावती राजसभेत ॥ तेणें चित्तसरितेंत ॥ आनंदतोय हेलावे ॥९६॥
तेणेंकरुनि मच्छिंद्रनाथ ॥ सुखाब्धीचा मीन तळपत ॥ ऐसे लोटले दिवस बहुत ॥ रतिसुखामाझारीं ॥९७॥
तों समयें चित्तसुखमेळीं ॥ ऋतु पावली राजबाळी ॥ ते कामरतीचे सुखवेळीं ॥ गरोदर झाली ते दारा ॥९८॥
तो गणामाजी भद्रजाती ॥ सर्वगुणी मुनी भद्रमूर्ती ॥ अंशरुपें प्रगटूनि रती ॥ देह धरिता पैं झाला ॥९९॥
रेतरक्त जेणें काळीं ॥ लोटत मासां नवांचे मेळी ॥ तदनंतर प्रसून झालिया बाळी ॥ बाळ बालार्क देखिला ॥१००॥
त्यातें भरतां द्वादश दिवस ॥ उत्तमापरी केले बारसें ॥ नाम ठेविलें त्या देहास ॥ मीननाथ म्हणवूनी ॥१॥
याउपरी याचकां देऊनि दान ॥ उचितार्थे सकळ तोषविले जन ॥ नानारत्नीं देऊनी भूषण ॥ गौरवातें मिरविलें ॥२॥
असो ऐसे संगोपनीं ॥ तीन संवत्सर तया स्थानीं ॥ लोटूनि गेलीं सुखासनी ॥ मच्छिंद्रातें भोगितां ॥३॥
यावरी आतां दुसरें कथन ॥ हस्तिनापुरीं कुरुनंदन ॥ जनमेजयाच्या वंशाकारण ॥ बृहद्रवा जन्मला ॥४॥
तो जन्मेजयापासूनि पुढती ॥ सातवा पुरुष वंशाप्रती ॥ दोन सहस्त्र सातशतीं ॥ कली गेलासे लोटूनी ॥५॥
तो बृहद्रवा राजा थोर ॥ राज्यपदी हस्तिनापूर ॥ मेळवूनि महीचे अपार विप्र ॥ सोमयाग मांडिला ॥६॥
एक वरुषें त्या क्षितीं ॥ अग्निकुंडीं पूर्णाहुती ॥ पुष्ट होऊनि दाहकमूर्ती ॥ तुष्ट शरीरीं मिरवला ॥७॥
परी शिवनेत्रींचा प्रळयाग्नी ॥ देणें दाहिले होते पंचबाणी ॥ परी तो गेला होता भक्षुनी ॥ द्विमूर्धनी महाराजा ॥८॥
तो शिवशरीरीं चेतला मदन ॥ जठरीं वाहत होता द्विमूर्धन ॥ तयामाजी जीवित्वप्राण ॥ अंतरिक्ष संचरला ॥९॥
तो अंतरिक्ष महाराज ॥ अग्निजठरामाजी विराजे ॥ तो गर्भ अति तेजःपुंज ॥ यज्ञकुंडीं सांडिला ॥११०॥
पूर्ण होतांचि यज्ञआहुती ॥ शेष प्रसाद मिरवूनी निगुती ॥ मग यज्ञकुंडी विप्राहुती ॥ रक्षा काढी बृहद्रवा ॥११॥
विप्राहातें सलील बाळतेजातें ॥ रक्षा स्पर्शतां लागे हातें ॥ दृष्टी पाहतां बाळातें ॥ मंजुळवत रुदन करी ॥१२॥
तंव तो पुरोहित ज्ञानी द्विज ॥ रायासी म्हणे महाराज ॥ यज्ञकुंडीं तेजःपुंज ॥ बाळ प्रसाद मिरविलें ॥१३॥
प्रत्योदक उचलोनि हातीं ॥ बाळ दावी रायाप्रती ॥ राव पाहोनि तेजस्थिती ॥ परम चित्तीं तोषला ॥१४॥
जैसा जलार्णव मंथन करितां ॥ त्यांत चतुर्दश रत्नें निघतां ॥ मग आनंद न माये सुरवरचित्ता ॥ तैसें झालें बृहद्रव्या ॥१५॥
कीं संजीवनींचा धरुनि अर्थ ॥ कच गेला शुक्रगृहातें ॥ साधूनि येतां संजीवनीतें ॥ शचीनाथ आनंदला ॥१६॥
कीं राम उपजतां कौसल्ये कुशीं ॥ आनंद झाला दशरथासी ॥ तेवीं पाहतां बाळमुखासी ॥ बृहद्रवा आनंदला ॥१७॥
मग पुरोहित विप्रापासुन ॥ निजकरी कवळी अग्निनंदन ॥ परम स्नेहें हदयीं धरुन ॥ घेत चुंबन बाळाचें ॥१८॥
परम उदेला आनंद पोटीं ॥ कीं चंद्रोदयींची ऐक्यभेटी ॥ मग समुद्रपात्रा तोयदाटी ॥ प्रेमलहरी उचंबळे ॥१९॥
वारंवार घेत चुंबन ॥ कीं त्यातें भासे प्रत्यक्ष मदन ॥ परी तो मदनचि व्यक्त पूर्ण ॥ शिवकायेचा प्रगटला ॥१२०॥
कीं सत्त्वगुणी विद्युल्लता ॥ पाळा मांडिला शरीरावरुता ॥ कीं पुनर्विधु प्रसन्न होतां ॥ तेज आपुलें अर्पिलें ॥२१॥
कीं संघांत अपार किरणीं ॥ महीं मिरवला हा उत्तम तरणी ॥ असो ऐसा अपार चिन्ही ॥ वर्णिता ग्रंथ वाढेल ॥२२॥
असो बृहद्रवा लवडसवडीं ॥ अंतःपुरांत जात तांतडी ॥ धर्मपत्नी संसारसांगडी ॥ निजदृष्टीं विलोकी ॥२३॥
नाम तिचें सुलोचना ॥ होय ती प्रत्यक्ष सुलोचना ॥ शुभानना ती देवांगना ॥ महीलागीं उतरली ॥२४॥
कीं प्रत्यक्ष रमा सरस्वती ॥ कीं दिव्य अपर्णेची मूर्ती ॥ उदया आली मायभगवती ॥ कुरुकुळातें तारावया ॥२५॥
जिचे पाहतां चरण ॥ गंगोदक दिसे मळिण ॥ शंतनूसारखें टाकूनि रत्न ॥ शिवमौळी विराजली ॥२६॥
तस्मात् गंगासमान हातीं ॥ देतां अपूर्व लागे गोष्टी ॥ असो तिनें बाळक देखतां दृष्टी ॥ पुसे रायातें आवडीनें ॥२७॥
म्हणे महाराजा विजयध्वजा ॥ करीं कवळिलें कवण आत्मजा ॥ मातें भासें मित्रवोजा ॥ दुसरा तरणी आहे हा ॥२८॥
येरु म्हणे वो शुभाननी ॥ यज्ञकुंडाद्विमूर्धनी ॥ प्रसादरुपें दिधलें तेणें ॥ राजस्तंभीं मिरवावया ॥२९॥
तव उदरीं जो मीनकेत ॥ मनानें वरीं आपुला सुत ॥ तयावरील सकळ हेत ॥ या बाळातें मिरवावा ॥१३०॥
तरी वंशासी मीनकेत ॥ दिव्यस्वरुपा आहे सुत ॥ तयाचा पाठिराखा निश्वित ॥ ईश्वरे हा प्रेरिला ॥३१॥
अगे हा अयोनिसंभव जाण ॥ अवतारदक्ष चिद्रत्न ॥ ज्वाळामाळी होऊनि प्रसन्न ॥ प्रसाद दिधला आपणांसी ॥३२॥
ऐसें वदतां राजभूष ॥ सुलोचना कवळी बाळकंदर्प ॥ तयाचें पाहूनि दिव्यरुप ॥ मोहदीप उजळला ॥३३॥
बाळ हदयीं कवळूनि धरितां ॥ पयोधरीं लोटली पयसरिता ॥ बाळमुखीं स्तन घालितां ॥ पयःपान स्वीकारी ॥३४॥
मग उत्तम करी बाळरीती ॥ स्नानमार्जनादि सारिती ॥ यापरी द्वादश दिनांप्रती ॥ परम सोहळा मांडियेला ॥३५॥
मेळवूनि सुवासिनी ॥ पाळणा घातला योगप्राज्ञी ॥ जालिंदर हें नाम जनीं ॥ सकळां आवडीं ठेविलें ॥३६॥
यज्ञकुंडींचा ज्वाळामाळी ॥ प्रसन्न झाला तेणें काळीं ॥ ज्वाळांत उदेला म्हणूनि सकळीं ॥ नाम जालिंदर स्थापिलें ॥३७॥
ऐशा करुनियां गजरा ॥ ग्रामांत वांटिली गोड शर्करा ॥ अपार धन याचक नरां ॥ लौकिकार्थ वांटिलें ॥३८॥
ऐशिया गजरें पूर्ण राहटी ॥ झाली बहुत दिवसां लोटी ॥ मास संवत्सर पंचवटी ॥ षट् सप्तम लोटले ॥३९॥
यापरी तो बृहद्रवा राणा ॥ अपार पाळिल्या ललना ॥ पुढें योजूनि मौंजीबंधना ॥ यज्ञोपवीत आराधी ॥१४०॥
याउपरी कोणे एके दिवसी ॥ राव विचार करी मानसीं ॥ गृहस्थाश्रमी जालिंदरासी ॥ लग्नविधी उरकाया ॥४१॥
म्हणवूनि आपला पुरोहित ॥ मंत्रि सवें देऊनि त्यातें ॥ उत्तम कुमारी शोधार्थ ॥ महीवरी प्रेरिला ॥४२॥
गुणवंत रुपवंत ॥ सुलक्षणी कुमारी पाहत ॥ मंत्री आणि पुरोहित ॥ देशावरी हिंडती ते ॥४३॥
येरीकडे जालिंदर ॥ राजांगना परम सुंदर ॥ घेऊनिया अंकावर ॥ चुंबन घेती लालसें ॥४४॥
परम स्नेहानें ऊर्ध्वदृष्टी ॥ पाहूनि बोले योगजेटी ॥ धूर्मिण मंत्री मम दृष्टीं ॥ दिसत नाहीं कां माते ॥४५॥
येरी म्हणे पाडसा ऐकें ॥ तुज स्त्री करावया जनकें ॥ पुरोहित आणि मंत्री देखें ॥ पाठविले आहेत बा ॥४६॥
येरु म्हणे स्त्री काये ॥ माता म्हणे बायकोसी म्हणावें ॥ येरु म्हणे मज दावावें ॥ बायका कैशा जननीये ॥४७॥
येरी म्हणे मजसमान ॥ बायको येईल तुजकारण ॥ जैसी मी बा त्याचसमान ॥ तुज बायको येईल कीं ॥४८॥
ऐसी सुलोचना त्यातें वदतां ॥ तो शब्द रक्षूनि आपुल्या चित्ता ॥ बाळांत येऊनि खेळतां खेळतां ॥ बाळांलागीं पुसतसे ॥४९॥
म्हणे गडे हो ऐका एकु ॥ मम तात माता करिती बायकु ॥ तीस कासयासाठीं अर्थकौतुकु ॥ करितां बायकु तें सांगा ॥१५०॥
तंव ते बोलती विचक्षण ॥ बहु शठपणीं बोलती हांसून ॥ जालिंदर बुद्धिहीन ॥ बायकोही कळेना ॥५१॥
मग ते म्हणती मूर्खा ऐक ॥ बायकु म्हणतां संसार निक ॥ विषयसुखाचें पूर्ण भातुक ॥ जगामाजी मिरवीतसे ॥५२॥
विषयसुख म्हणजे काई ॥ सांगती न ठेवता गोवाई ॥ ते ऐकूनि थरारुन जाई ॥ मनीं विचार करीतसे ॥५३॥
अगा जग हें परम अधम ॥ आचरण आचरती परम दुर्गम ॥ जें कां जगाचें उत्पत्तिस्थान ॥ तेचि रमणी रमतात ॥५४॥
तरी आपण करुं नये ऐसें ॥ याचा मनाला सबळ त्रास ॥ ऐसें रचुनि विवेकास ॥ मुलांतूनि निघाला ॥५६॥
माता बोलली मजसमान ॥ कांता मिरवतसे चिद्रत्न ॥ तरी ती कांता मज मातेसमान ॥ वेव्हारा योग्य वाटेना ॥५७॥
तरीही पूर्ण अधर्मराशी ॥ कदा न वर्तू कार्यासी ॥ मग सांडूनि ग्रामधामदारासी ॥ काननांतरीं निघाला ॥५८॥
परी ग्रामद्वारीं ग्रामरक्षक ॥ त्यांनीं जातां पाहिलें बाळक ॥ परी राजनंदन म्हणूनि धाक ॥ हटकावया अंतरले ॥५९॥
परी बुद्धीचा त्यांनी विवेक केला ॥ हेर मागें पाठविला ॥ कोणी जाऊनि त्वरें नृपाला ॥ सांगताती तांतडीनें ॥१६०॥
हे महाराज भुवननाथ ॥ विपिनीं गेला आपुला सुत ॥ रायें ऐसा ऐकूनि वृत्तांत ॥ आला धांवत तांतडीने ॥६१॥
परी तो चपळ विलक्षण ॥ म्हणे कोणी येईल धांवोन ॥ म्हणोनि मार्गातें सोडोन ॥ महाकाननीं रिघाला ॥६२॥
तंव त्या विपिनीं तरुदाटी ॥ विशाळ जाळिया तृण अफाटी ॥ त्यांत संचरतां हेर दृष्टी ॥ चुकुर झाले पाहतां ॥६३॥
परी तो योगेंद्र चपळ बहुत ॥ जातां जातां एक पर्वत ॥ त्याची दरी धरुनि सुत ॥ उत्तरदिशे चालिला ॥६४॥
येरीकडे नृपनाथ ॥ काननीं निघाला शोध करीत ॥ परी शोध लागला दूतस्थानापर्यंत ॥ पुढें शोध लागेना ॥ ॥६५॥
पाहतां परी बहु विपिन ॥ परी जालिंदराचें न पावें दर्शन ॥ जैसा अमावस्येचा दिन ॥ चंद्रभणी लोपतसे ॥६६॥
ऐसें झालें सकळांसी ॥ निराशपणें ग्रामासी ॥ येते झाले झालिया निशी ॥ शोक करितां सकळांनीं ॥६७॥
रायासह अपार जन ॥ पाहती आपुलालें सदन ॥ परी बृहद्रवा आणि सुलोचना ॥ परम अट्टहास करिताती ॥६८॥
बाळलीला खेळ अद्भुत ॥ आठवोनि गातां रुदन करीत ॥ राव म्हणे हा अनुचित ॥ प्रसाद हातींचा पैं गेला ॥६९॥
मातें अग्नि झाला प्रसन्न ॥ अहा माझें कर्म गहन ॥ हातीचें गेले चिद्रत्न ॥ काय करुं उपाय हो ॥१७०॥
अहा बाळक माझें अर्कासमान ॥ तेजरुप वाटे मदन ॥ माता म्हणे खेळ उत्तम ॥ काय वर्णूं तयाचा ॥७१॥
ऐसा करितां अट्टहास ॥ परी आणिक सरदार बुद्धिलेश ॥ रायास सदा बोधी नानाभाष्य ॥ युक्तिप्रयुक्ती करोनियां ॥७२॥
म्हणती राया नरोत्तमा ॥ जालिंदर अयोनिसंभव ॥ तरी हा सेवितां महाकानन ॥ त्यासीं मरण नसेचि ॥७३॥
मही समुद्रवलयांकित ॥ शोध करुं आम्ही निश्वित ॥ परी केव्हां तरी तुमचा सुत ॥ तुम्हां भेटेल महाराजा ॥७४॥
तरी निःसंशयेंकरुन ॥ धैर्यअर्गळी ठेवा मन ॥ ऐशा युक्तीकरुन ॥ रायासी शांत करिताती ॥७५॥
येरीकडे जालिंदर ॥ पर्वतदरीं अतिगुहार ॥ संचरला परी महीवर ॥ काळोखी रात्र दाटली ॥७६॥
तयामाजी झालें विपरीत ॥ विपिनी वणवा लागला बहुत ॥ पुढें तें कानन अग्नि जाळीत ॥ तयापासीं पातला ॥७७॥
तंव त्या दरींत जालिंदर ॥ निद्रें व्यापिला तृण अपार ॥ तों जवळी आला वैश्वानर ॥ तृण भक्षावया कारणें ॥७८॥
तों बाळ गोमटें देखिलें दृष्टीं ॥ विस्मयो करी आपुले पोटीं ॥ हें बाळ मम उदरजेठीं ॥ उदय पावलें होतें कीं ॥७९॥
उत्तम ठाव पाहूनि यातें ॥ सांडिलें होतें म्यां गर्भातें ॥ येथें यावया कारण यातें ॥ कां पडलें न कळे हो ॥१८०॥
मग शांत होऊनि मूर्तिमंत ॥ बाळ त्वरें केला जागृत ॥ अंकीं घेऊनि पुसे त्यातें ॥ कारण काय येथें यावया ॥८१॥
येरु पाहूनि तया आदरें ॥ म्हणे कोण तुम्ही सांगा सत्वर ॥ येरु म्हणे मी वैश्वानर ॥ जननीजनक तुझा मी ॥८२॥
येरु म्हणे जननीजनक ॥ कैसे होतील हरएक ॥ मग तो मुळींहूनि कथा पावक ॥ तयालागीं सांगतसे ॥८३॥
असो आतां वैश्वानर ॥ पुढें पुढती लिहितां पर ॥ ती कथा पुढें धुंडीकुमार ॥ मालू नरहरींचा सांगे की ॥८४॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ एकादशाध्याय गोड हा ॥१८५॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ अध्याय ॥११॥ ओंव्या ॥१८५॥
॥ नवनाथभक्तिसार एकादशाध्याय समाप्त ॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय १२
श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी भगवंता ॥ पाळक नरहरीच्या सुता ॥ नरहरीरुपा कंदर्पताता ॥ अवतार अनंत मिरविशी ॥१॥
तरी आतां पुढें ग्रंथ ॥ बोलवीं बरवे रसभरित ॥ मागिले अध्यायीं मच्छिंद्रनाथ ॥ स्त्रीराज्यांत पै गेला ॥२॥
उपरी जालिंदराचा जन्म ॥ यज्ञकुंडीं उत्तमोत्तम ॥ उपरी पश्वात्तापेंकरुन ॥ पर्वतदरींत निघाला ॥३॥
तेथें प्रगटूनि ज्वाळामाळी ॥ तो परम स्नेहाचे नव्हाळीं ॥ अंकी घेऊनि त्या काळीं ॥ जन्मकथा सांगितली ॥४॥
आहे इतुकी कथा श्रोतीं ॥ पूर्वाअध्यायीं संपली होती ॥ आंता पुढें अवधानाप्रती ॥ श्रवणार्थी मिरवावें ॥५॥
असो महाराज द्विमूर्धनी ॥ सकळ जन्माची कथा सांगोनी ॥ उपरी बोले कामना मनीं ॥ कोणती बाळा ती सांग ॥६॥
येरु म्हणे जी महाराज ॥ कामनाविरहित मन माझें ॥ आहे परी हितार्थ गुज ॥ सकळ जाणसी तूं ताता ॥७॥
या नरदेहाची झाली प्राप्ती ॥ तरी सार्थक ओपीं माझें हातीं ॥ नाहीं तरी आले तैसे जाती ॥ ऐसें न करी महाराजा ॥८॥
जैसा उदककुंभ साचार येथें ॥ तो मळ उसके जेथें तेथें ॥ परी तयाचा विस्तार महीतें ॥ कांहीं एक मिरवेना ॥९॥
तरी व्यर्थ जन्मूनि मरण ॥ कीं लोहकाराचे भाते भरुन ॥ कीं भाडाईत ग्रंथिक रचून ॥ व्यर्थ शीण वृषभातें ॥१०॥
तरी आतां ऐक ताता ॥ मिरवेल ऐशा पूर्ण वार्ता ॥ तिहीं भुवनांभाजी सत्ता ॥ चिरंजीवित्व संपादीं ॥११॥
लोक म्हणती जालिंदर झाला ॥ परी मेला नाहीं ऐकिला ॥ ऐसें न करुनियां देहाला ॥ जगीं मिरवी हे ताता ॥१२॥
ऐसें ऐकूनियां ज्वलन ॥ मौळी तुकावोनि डोलवी ॥ मान ॥ म्हणे बाळाचे धन्य ज्ञान ॥ वयासमान नसे कीं ॥१३॥
मग त्वरें तो द्विमूर्धनी ॥ जालिंदरासी स्कंधीं वाहोनी ॥ अनसूयानंदनस्थानीं ॥ त्वरें जाऊनि पोहोंचला ॥१४॥
तव त्या महाराज अत्रिनंदनास ॥ अग्नीसी पाहोनि झाला हर्ष ॥ मग पुढें होऊनि हव्यवाहनास ॥ आलिंगिलें सुप्रेमें ॥१५॥
म्हणे महाराजा मम दैवता ॥ तेजःपुंज जेवी सविता ॥ कवण कामना वेधूनि चित्ता ॥ येथें आलासीं महाराजा ॥१६॥
मज आळशियावरी ओघ ॥ ओघिला गंगोदकीं चांग ॥ कीं क्षुधिता धेनु लागूनि माग ॥ पयापान करवीतसे ॥१७॥
कीं तमाचें होता वेष्टण ॥ अर्कं दिवटा आला होऊन ॥ कीं मृत्युसमयीं पीयूषपान ॥ पीयूषचि करवी आग्रहें ॥१८॥
तेवीं येथें झाली परी ॥ गंगा ओघिली आळशावरी ॥ मग बैसूनि निकट शेजारीं ॥ वर्तमान पुसतसे ॥१९॥
परी महाराजा द्विमूर्धन ॥ हा कोणाचा आहे नंदन ॥ येरी म्हणे पंचबाण ॥ शिवदेहीचा हा असे ॥२०॥
कीं शिवदेहीचा काम श्रेष्ठ ॥ म्यां दाहिला हें बोलती स्पष्ट ॥ परी जठरीं रक्षिला होता वरिष्ठ ॥ आजपर्यंत महाराजा ॥२१॥
मग बृहद्रव्याच्या यज्ञकुंडांत ॥ प्रगट केलें या देहातें ॥ तस्मात् महाराजा तुमचा सुत ॥ तूंचि आतां संगोपीं ॥२२॥
तरी यातें अनुग्रह देऊनी ॥ जगी मिरवीं सनाथपणीं ॥ हा चिरंजीव असो शिवकामनी ॥ मृत्यु कदा न पावो ॥२३॥
प्रमथ दशकर रेत वहिला ॥ मम जठरीं त्यावरी जन्मला ॥ तस्मात् श्रेष्ठ उभयपक्षांला ॥ चिरंजीव असो हा ॥२४॥
जैसा लाभल्या रस पीयुष ॥ उपरी संजीवनी साह्य त्यास ॥ मग तो निर्मय यमसदनास ॥ यमापाशीं मिरवेळ ॥२५॥
कीं घृतशर्करेची पडतां मिठी ॥ नको कोण म्हणेल या कडवटीं ॥ का चंद्रअर्काची झाली भेटी ॥ उजेड कांहीं दिसेना ॥२६॥
तेवीं शिवकाम माझें जठर ॥ ऐक्य झालिया श्रेष्ठाकार ॥ त्यांत नारायण नव साचार ॥ अंतरिक्ष संचरला ॥२७॥
याही उपरांतिक ऐका परी ॥ मौंजी विराजल्या स्वामीकरीं ॥ मग तें माहात्म्य कवणापरी ॥ जगामाजी काय वर्णावें ॥२८॥
आधीं सुवर्ण सोवळा दासी ॥ त्यावरी सुगलें हेमकर्णी ॥ जडित नवरत्न सुढाळ कोंदणीं ॥ तें कोण लेऊं म्हणेना ॥२९॥
कीं आधींच सुगंध मलयागार ॥ मृदमद झाला असे त्यावर ॥ त्यावरी शृंगारुनि सुंदर ॥ कोण उटी घेईना ॥३०॥
तस्मात् ऐशा झाल्या गोष्टी ॥ वरदकरीं तव गा तपोजेंठी ॥ मग जालिंदर महीपाठीं ॥ कीर्तिसूर्य मिरवेल ॥३१॥
परी ते पावकी रसाळ वचन ॥ वर्षते अमृतचन ॥ तेणें चातकमन ॥ तुष्ट झालें शरीरीं ॥३२॥
मग म्हणे जी महाराजा ॥ पुरवीन आतांचि काम तुझा ॥ परी द्वादश वर्ष विजयध्वजा ॥ मजपाशीं ठेवीं हा ॥३३॥
अवश्य म्हणूनि ज्वाळमौळी ॥ म्हणे रक्षणें आपणांजवळी ॥ परी मज देखतां हस्त मौळीं ॥ वरदकरणी मिरवावा ॥३४॥
मग तो सुपात्र अत्रिनंदन ॥ अंकीं घेत जालिंदर रत्न ॥ सकळ कळांतें सांगून ॥ विकल्पाते नुरवीतसे ॥३५॥
पहा हो कृपेची सदट नव्हाळी ॥ वरदहस्त स्पर्शितां मौळीं ॥ कर्णी ओपितां मंत्रावळी ॥ अज्ञान काजळी फिटलीसे ॥३६॥
परी मंत्राक्षर अंबुदाकार ॥ पूर्ण संचरता कर्ण पात्र ॥ मग ती मही पिकें विचित्र ॥ ब्रह्मपणें मिरवली ॥३७॥
मग तातचि तात अनुपम ॥ चराचरादि स्थावरजंगम ॥ एके रुपीं सनातन ॥ ब्रह्मप्राप्ती मिरवली ॥३८॥
ऐसा झालिया स्वतंत्र विचार ॥ मग करुनी दत्तासी नमस्कार ॥ महाराज तो वैश्वानर ॥ अदृश्यपणें मिरवला ॥३९॥
मग दत्तात्रेय आणि जालिंदर ॥ विराजले पर्वतगिरीदर ॥ मग प्रेमें अभ्यासीं चमत्कार ॥ दृश्यादृश्य कळतील ॥४०॥
मग सवें घेऊनि जालिंदरासी ॥ नित्य गमन करी महीसी ॥ स्नान करुनि भागीरथीसी ॥ विश्वेश्वरासी ॥ नमिताती ॥४१॥
तेथूनि भोजन पांचाळेश्वरी ॥ भिक्षा मागावी कोल्हापुरीं ॥ निद्रा जयाची मातापुरीं ॥ माहूरगड म्हणविताती ॥४२॥
असो ऐसे द्वादश वरुषांत ॥ नाना अस्त्रांसही घेत ॥ प्रवीण करी बाळा समर्थ ॥ विद्याभांडार भरुनिया ॥४३॥
जालिंदराचें दास्य पाहून ॥ घडिघडि आल्हाद पावे मन ॥ सकळ विद्येचें रत्न ॥ तयालागीं भूषणातें ॥४४॥
वातस्त्रादि जलदास्त्र ॥ अग्न्यस्त्र धूमास्त्र ॥ वाताकर्षणं कामास्त्र ॥ पर्वतास्त्र निवेदिलें ॥४५॥
वज्रास्त्र आणि वासवशक्ती ॥ नागास्त्र प्राणाहुती ॥ खगेंद्रास्त्र प्रतापशक्ती ॥ मोहनास्त्र सांगितले ॥४६॥
निर्वाणास्त्रादि संजीवनी ॥ रुद्रास्त्र आणि प्रळयाग्नीं ॥ विरक्तास्त्र कामासनीं ॥ मोहनास्त्र सांगितलें ॥४७॥
दानवास्त्र देवास्त्र पूर्णतप ॥ काळास्त्र मिरविती यमादि दस ॥ स्तवनास्त्रगती उत्तम ॥ जिंकूं शके ब्रह्मांड ॥४८॥
कार्तिकास्त्र ब्रह्मास्त्र ॥ विभक्तास्त्र जारणास्त्र ॥ शापास्त्र आणि मरणास्त्र ॥ शरास्त्रही शिकविलें पैं ॥४९॥
ऐसा द्वादश वर्षात ॥ सकळाखीं प्रवीण केला नाथ ॥ आयुष्य भविष्य गमनार्थ ॥ सकळ विद्या निरुपिल्या ॥५०॥
रसायनादि किमयागार ॥ वेदव्याकारणदि निपुणशास्त्र ॥ नाटकें संगीतसार जें स्वर ॥ गंधर्वातें लाजवी ॥५१॥
ज्योतिष सायक शरसंधान ॥ कोकशास्त्रीं झाला प्रवीण ॥ कामुक दडंगुण ओढण ॥ शास्त्राधारे पैं केला ॥५२॥
जलतरणादि चातुर्थकविता ॥ वैदिकी रत्नलक्षणसहिता ॥ ब्रह्मज्ञानादि निपुण अर्था ॥ बोले तैसा चालतसे ॥५३॥
ऐसी सकळ कळाकुसरी ॥ सद्विद्येचा पूर्ण भांडारी ॥ करुनि निका परीक्षेपरी ॥ जगामाजी मिरविला ॥५४॥
यापरी झालीया पूर्ण ॥ पुढें दैवतें आराधून ॥ वर ओपावयाकारणें ॥ जालिंदरा उतरलीं ॥५५॥
मग तो रतवूनि वैश्वानर ॥ पुढें केला तयाचा कुमर ॥ प्रत्यक्ष होतां जालिंदर ॥ सद्विद्येसी दाविलें ॥५६॥
पाहूनि विद्या अपाररत्न ॥ मान तुकावी द्विमूर्धन ॥ धन्य धन्य हा अत्रिनंदन ॥ वारंवार म्हणतसे ॥५७॥
यापरता अत्रिसुत ॥ म्हणे महाराजा ऐक मात ॥ पूर्णपर्णी जालिंदरनाथ ॥ सद्विद्येश पैं झाला ॥५८॥
झाला परी ऐक वचन ॥ एक उरलें आराधन ॥ दैवत करुनि द्यावें प्रसन्न ॥ वरालागीं महाराजा ॥५९॥
तरी सकळ दैवतांसी ॥ नेऊनि भेटवीं जालिंदरासी ॥ बोल स्वीकारुनि पूर्ण तयासी । बैसवावें महाराजा ॥६०॥
मग अवश्य म्हणूनि वैश्वानर ॥ स्कंधीं वाहिला जालिंदर ॥ भुवनत्रयीं समग्र ॥ फिरोनि ओळखी दैवतें ॥६१॥
असो तीं स्थानें दैवतें नामें ॥ सांगतां वैखरी सुमध्यसे ॥ तरी दुवार कथा ग्रंथमाहात्म्ये ॥ पडत आहे महाराजा ॥६२॥
पूर्वी मच्छिंद्राचे कारणीं ॥ निरोपिली स्थानें दैवतें नामीं ॥ नागपत्रें अश्वत्थधामीं ॥ सूर्यकुंड उपदेशिलें ॥६३॥
जें जें मच्छिंद्रें केलें संधान ॥ सकळ दैवतें प्रसन्न ॥ तें तें दाविलें द्विमूर्धनें ॥ वरालागीं ओपिलें ॥६४॥
बावन्नवीरादि जळदेवता ॥ पाताळभुवनीस्वनाथा ॥ तितुक्यासी करुनि प्रणिपाता ॥ वरालागीं ओपिलेंसें ॥६५॥
परी दैवतें वर देऊनि त्यासी ॥ सांगातीं झालीं पूर्ण तपासी ॥ तेणें पावेल सकळ सिद्धींसी ॥ ऐसें सकळ वदलेती ॥६६॥
तें ऐकूनि द्विमूर्धन ॥ पाहता झाला बद्रिकावन ॥ तेथें द्वादश वर्षे नेम करुन ॥ तपालागीं बैसला ॥६७॥
लोहकंटकी चरणांगुष्ठ ॥ वातग्रहणीं आहार पुष्ट ॥ मुखीं रामनामपाठ ॥ ब्रम्हीं दृष्टीं निर्मिलीसे ॥६८॥
तंव ते आचाट तय पाहून ॥ दैवतें तुकविती झालीं मान ॥ आपुलाले वाहनी आरोहण ॥ करुनि आलीं तया ठाया ॥६९॥
ब्रह्मा विष्णु महेश्वर ॥ आणिक दैवतें आलीं अपार ॥ तपशांती करुनि साचार ॥ स्थानीं गेलीं आपुल्याला ॥७०॥
बद्रिकाश्रमीं बद्रिनाथं ॥ तेणें उभयतां सुतां ॥ आपुल्याजवळी त्रिरात्र ॥ ठेवूनियां घेतलेसे ॥७१॥
ठेविलें परी भविष्य कथून ॥ सांगता झाला पंचानन ॥ सत्यलोकातें ब्रह्मभुवन ॥ तेथें वर्तलें विपरीत ॥७२॥
म्हणाल तें कोणत्या रीतीं ॥ ब्रह्मतनया सरस्वती ॥ द्वादशवर्षे दिव्यमूर्ती ॥ रेखिलीसे शृंगारीं ॥७३॥
जिचें मुख पाहतां भद्र ॥ रेखला वाटे पूर्णचंद्र ॥ केश कुरळ आकाश मंद ॥ वेष्टित वाटे पाहतां कीं ॥७४॥
यापरी पूर्ण आणिक युवती ॥ शृंगार रेखिला हेममुक्ती ॥ तें मुक्त न वाटे नक्षत्रपातीं ॥ शृंगारातें मिरवलें ॥७५॥
अपार रत्नीं आगळा ॥ स्कंद वेष्टित बहु रसाळा ॥ तिहीं भुवनीं रत्नकीळा ॥ नक्षत्रासम मिरवली ॥७६॥
कंचुकीवेष्टन दाट करुनी ॥ त्यात कंदुकासमान इंदुतरणी ॥ कुच विराजती हदयस्थानी ॥ चीर पदरातें मिरवें पैं ॥७७॥
हरिकटीते कटाकृती ॥ जानु कर्दळीस्तंभनीतीं ॥ सरळ पोटर्‍या चरणस्थिती ॥ गजगामिनी मिरवते ॥७८॥
ऐसी तनया पाहतां दृष्टी ॥ तों काम उदेला सहज पोटीं ॥ मग विधि नोहे तो अवधी ॥ परमेष्टी कुबुद्धीतें संचरला ॥७९॥
तो कामबळें उन्मत्त ॥ कुमारीमागें लागत ॥ धावतां धावतां वीर्यपात ॥ झाला विधीचा वेधवां ॥८०॥
वातचक्र सबळ नेट ॥ बुंद पावला महीपाट ॥ परी हिमाद्रीचे वनीं अचाट ॥ दिग्गज एक निजलासे ॥८१॥
निजला परी कर्णरंध्रांत ॥ येऊनि पडिले बिंदुरेत ॥ त्या रेतातें जीव व्यक्त ॥ प्रबद्ध नारायण संचरला ॥८२॥
परी त्यातें लोटले बहुत दिन ॥ झालें चतुरावृत्ती युगप्रमाण ॥ द्विजालागी नाहीं मरण ॥ चिरंजीव असती ते ॥८३॥
अष्टदिशीं अष्ट दिग्गज ॥ महादीप्त ते महाराज ॥ त्यांतील एक हो तेजःपुंज ॥ निजला आहे महाराजा ॥८४॥
प्रबुद्ध नारायण विख्यात ॥ अवतारदीक्षा देहस्थित ॥ त्या दिग्गजाच्या कर्णविवरांत ॥ सुशोभित आहे कीं ॥८५॥
बालतनु बालार्काकिरणीं ॥ हरी ते पहावे निजनयनीं ॥ तो जालिंदरें शिष्य करोनि ॥ महीलागीं मिरवावा ॥८६॥
कर्णोदय त्याचा झाला ॥ म्हणोनि कानिफा नाम त्याला ॥ ऐसें ऐकोनि शिववचनाला ॥ वैश्वानर बोलतसे ॥८७॥
म्हणे महाराजा फार बरवें ॥ आपण बदला तितकें अपूर्व ॥ परी गज केवीं विदारावा ॥ आम्हांलागीं दाखवा ॥८८॥
जैसी उदया आणिली गोष्टी ॥ तैसी दाखवा प्रत्यक्ष दृष्टी ॥ सूर्यजयद्रथ पाठपोटीं ॥ मिरवावा महाराजा ॥८९॥
फार बरवें उत्तम झालें ॥ एकटें महीं मम तान्हुलें ॥ त्यातें पृष्ठी रक्षक भलें ॥ निर्माण केलें महाराजा ॥९०॥
तरी आतां कृपा करुन ॥ दाखवावें गजस्थान ॥ अवश्य म्हणूनि उमारमण ॥ त्रिवर्गादि चालले ॥९१॥
त्रिवर्गाचें तेज अद्भुत ॥ दिशा व्यापोनि शिरले गगनांत ॥ जेवीं चंद्रसूर्याचे तेजांत ॥ अग्नि संचरे तिसरा ॥९२॥
किं एक रुद्र एक विष्णु ॥ तिजा उदेला कमळतनु ॥ कीं चंद्राजळ द्रोणाचळ धनु ॥ मंदराचळ तिसरा पैं ॥९३॥
कीं एक शुक्र बृहस्पती ॥ त्यांत कचेश्वरमूर्ती ॥ कीं अमृतसंजीवनी युक्ती ॥ तिसरा अमर मिरवला ॥९४॥
कीं एक परीस एक चिंतामणी ॥ तिसरा निघतो प्रतापखाणी ॥ ऐसे त्रिवर्ग हिमाद्रीस्थानी ॥ प्रवेश करिते पैं झालें ॥९५॥
तों पैल हिमाद्रीपर्वतीं ॥ दिसे शेवटीं दिग्गजमूर्ती ॥ महाविक्रळ स्थूळवटशक्ती ॥ पर्वतासम देखिला ॥९६॥
देखतांचि उमावर ॥ म्हणे हा गज प्रतापी तीव्र ॥ कदा नोहे महीं स्थिर ॥ माजवील समर आपणांसी ॥९७॥
तरी तयासी कैसी युक्ती ॥ करावी न राहे स्थिरत्वगती ॥ मग जालिंदर तीव्रयुक्ती ॥ बोलता झाला शिवातें ॥९८॥
हे महाराज उमावर ॥ माझिया मस्तकीं वरदकर ॥ अत्रिसुतें ठेविला थोर ॥ त्याचा चमत्कार पहा आतां ॥९९॥
ब्रह्मांड मिरवल्या तीव्रपणीं ॥ तेंही हिसावेल शूलपाणी ॥ मग या गजाची अपार करणी ॥ कोठवर उरे महाराजा ॥१००॥
प्रळयकाळ कृतांत शमे ॥ तोही शांतवेल उत्तमोत्तमें ॥ तें दिग्गजा तीव्रता प्रकाम ॥ कोठें असेल महाराजा ॥१॥
वातगती चक्रराहटी ॥ तेही कुंठित होईल जेठी ॥ मग मित्रस्यंदन भवकोटी ॥ स्थिर कैसा होईना ॥२॥
तन्न्यायें ब्रह्मांड जिंकितां ॥ पावे हा गज कां न स्थिरता ॥ तरी महाराजा चमत्कार आतां ॥ निजदृष्टीं विलोकीं ॥३॥
मग कक्षेमाजी भस्मझोळी ॥ करतर्जनीं चिमुटी ओळी ॥ मोहनास्त्र तदनुकाळीं ॥ जपता झाला महाराज ॥४॥
मोहनास्त्रामागें पवित्र ॥ प्रेरिता झाला स्पर्शास्त्र ॥ जपूनियां शुद्ध मंत्र ॥ भस्मचिमुटी सोडीतसे ॥५॥
तवं तें अस्त्र होतां व्यक्त ॥ तीव्रपणी गज झाला शांत ॥ यापरी महीं चरण चतुर्थ ॥ सुदृढ व्यक्त झाला तो ॥६॥
मग म्हणे शिवासी तातासहित ॥ येथेंचि असावें स्वस्थचित्त ॥ मी करीपाशी जाऊनि त्वरित ॥ कानिफातें आणितो ॥७॥
ऐसें ऐकतां वागुत्तर ॥ अवश्य म्हणे श्रीशंकर ॥ मग तो तेथूनि जालिंदर ॥ गजापाशीं पातला ॥८॥
परी मोहनास्त्र प्रतापवंत ॥ सर्व अंगें गज झाला शांत ॥ निकट जाऊनि तयाचे त्वरित ॥ आदरोक्ती बोलतसे ॥९॥
म्हणे बा रे धीरपण ॥ कोणी नसे तुजसमान ॥ तुझे कर्णी दिव्यरत्न ॥ महासिद्धीनें निर्मिले ॥११०॥
हांक मारुनि बोले त्यातें ॥ म्हणे प्रबुद्ध नारायण समर्थ ॥ गजकर्णी होऊनि व्यक्त ॥ अवतारदीक्षा मिरविसी ॥११॥
तरी आतां झडकरी ॥ कर्ण सोडूनि ये बाहेरी ॥ तूतें नाम या देहापरी ॥ कर्णकानिफा साजतसे ॥१२॥
ब्रह्मवीर्य कर्णउत्पत्ती ॥ म्हणूनि नाम तुजप्रती ॥ तूं तंव कानिफा सर्वज्ञमूर्ती ॥ दृश्यमान होई कां ॥१३॥
ऐकूनि जालिंदराचें वचन ॥ बोलता झाला विधिनंदन ॥ हे महाराजा गुणनिधान ॥ स्थिर असा महीतें ॥१४॥
मग त्वरें येऊनि कर्णद्वारी ॥ दृष्टीं पाहे ब्रह्मचारी ॥ सहज करुनि उभयकरीं ॥ नमस्कारी प्रेमानें ॥१५॥
षोडशवर्षी वयमान ॥ बाळतनू देदीप्यमान ॥ तयाचे तेजें सकळ कानन ॥ तेजामाजी डवरलें ॥१६॥
मग जालिंदरें देऊनि हस्त ॥ खालीं उतरिला कर्णसुत ॥ स्कंधीं वाहूनि प्रेमें स्नेहभरित ॥ शिवापाशीं पातला ॥१७॥
स्कंधींचा उतरुनि ठेवी महीशीं ॥ म्हणे कानिफा सर्वज्ञराशी ॥ नमस्कारीं उमावरासी ॥ वीर्यवंता महाराजा ॥१८॥
त्यातें नमूनि जनकासभेत ॥ द्विमूर्धनी आजी तात ॥ त्यातें नमस्कारुनि त्वरित ॥ श्रेयवंत होईं कां ॥१९॥
मग शिवासी करुनि नमस्कार ॥ उपरी नमिला वैश्वानर ॥ त्याहूनि प्रीती अति थोर ॥ जालिंदर नमिलासे ॥१२०॥
उपरी अत्यंत स्नेहभरितीं ॥ शिवें कवळूनि सप्रेम हस्तीं ॥ आपुले अंकीं बाळमूर्ती ॥ कर्णकानिफा बैसविला ॥२१॥
परम प्रिय अति लालन ॥ घेतलें बाळाचे चुंबन ॥ मग जालिंदरा बोले वचन ॥ बाळा देई अनुग्रह ॥२२॥
तव अनुग्रह झाल्यापाठीं ॥ मोडेल अज्ञानदशाराहाटी ॥ सकळार्थ विजय पोटीं ॥ कर्णकानिफा मिरवेल ॥२३॥
जैसा होतां अर्कोदय ॥ अंधकार पावे विलय ॥ तैं सकळ जनांचे हे व्यवसाय ॥ तन्न्यायें बाळा करावें ॥२४॥
कीं द्रव्य असतां गृहीं भरतीं ॥ मग सकळ व्यवसाय तया सुचती ॥ तन्न्यायें कृपामूर्ती ॥ बाळालागी करावें ॥२५॥
ऐसें ऐकूनि आदिनाथवचन ॥ जालिंदर तो तुकावी मान ॥ मग तेचि घडी क्रियामंडन ॥ संकल्पांत आव्हानी ॥२६॥
तन मन धन काया वाचा ॥ त्याग केला दुर्गुणांचा ॥ तो संकल्प निःसंकल्प साचा ॥ गुरुराज वंदिला ॥२७॥
मग वरदहस्त स्पर्शोनि चंद्रमौळी ॥ कर्णी ओपिली मंत्रावळी ॥ तेणें सकळ अज्ञानकाजळी ॥ फिटोनि गेली तत्काळ ॥२८॥
जैसा सदनीं लावितां दीप ॥ तीव्र तमाचा होय लोप ॥ तेवीं मंत्रबीजमाप ॥ अज्ञानकर्दमपण निवटी कां ॥२९॥
व्यक्ताव्यक्त सकळ भास ॥ पूर्ण झाला विजयपणास ॥ मग चराचरीं माझाचि वास ॥ एके रुपें वर्ततसे ॥१३०॥
ब्रह्मदृष्टी संकलित खूण ॥ दृश्यगुरुमुखेंकरुन ॥ तें हरि रुद्र ब्रह्मरुप चैतन्य ॥ ऐक्यरुपें मीनले ॥३१॥
असो ऐशी होतां राहाटीं ॥ मग उठते झाले चतुर्थ जेठी ॥ पदीं चालतां महीपाठीं ॥ बद्रिकाश्रमीं पातले ॥३२॥
मग सुवचनीं द्विमूर्धन ॥ युक्ती सांगे जालिदराकारण ॥ बा रे जें कां दत्तवचन ॥ कानिफातें समपीं ॥३३॥
ऐसें सांगूनि स्वयें युक्ती ॥ अदृश्य जाहला दाहकमूर्ती ॥ वरी सादृश्यपणें उमापती ॥ षष्मासें त्यातें मिरवला ॥३४॥
परी षण्मासदिनांमाझारी ॥ दत्तकृपेची विद्यालहरी ॥ सांठवूनि कानिफाअंतरी ॥ केला भांडारीं विद्येचा ॥३५॥
सकळ अस्त्रीं केला प्रवीण ॥ परी संजीवनी अस्त्र देदीप्यमान ॥ आणि दुसरें वाताकर्षण ॥ जालिंदरें रक्षिलें असे ॥३६॥
म्हणाल करुनि रक्षण ॥ सांगितलें सकळ विद्येचें कारण ॥ तरी इतुकेंच रक्षावयास संशय कोण ॥ जालिंदरा उदेला हो ॥३७॥
तरी संशयाचें कारण ॥ गजकर्णी झाला जन्म ॥ तया स्थानींचा उत्तम गुण ॥ उभयतांचा मिरवेल ॥३८॥
दांभिक बुद्धिसंस्कार ॥ पाहूनियां जालिंदर ॥ वाताकर्षण संजीवनीमंत्र ॥ अस्त्र भिन्न रक्षिलें ॥३९॥
परी सकळ अस्त्रीं झाला निपुण ॥ मग बोलता झाला उमारमण ॥ अस्त्र देवता करुनि प्रसन्न ॥ कानिफातें देई कां ॥१४०॥
मग स्तवनास्त्र जपोनि त्वरित ॥ बोलाविले सकळ दैवत ॥ इंद्र वरुण आश्विनीसहित ॥ महीलागीं उतरले पातले ते ठाया ॥४१॥
दानव मानव प्रतापवंत ॥ अतळ वितळ जे विख्यात ॥ नवनागकुळें वंशवंत ॥ तेही पातले ते ठाया ॥४२॥
चंद्रसूर्य गणगंधर्व ॥ यक्ष किन्नर आले सर्व ॥ विष्णुसहित कामोद्भव ॥ महीलागीं उतरले ॥४३॥
खगेंद्रासहित प्लबंगम ॥ येता झाला दाशरथी राम ॥ अवतारदक्ष विष्णु दशम ॥ दशअवतारीं मिरविला ॥४४॥
बावन्न वीर जळदेवता ॥ शंखिनी डंखिनी कालिकेसहिता ॥ अष्टभैरव गण पाताळनाथ ॥ गजानन मिरवला ॥४५॥
ऐशा देवता वर्णू किती ॥ मृत्युलोकीं पूर्ण विख्याती ॥ तेहतीस कोटी संख्या बोलती ॥ दृश्य झाले तितुकेही ॥४६॥
असो ऐशा समुचयाकारणें ॥ त्यासी जालिंदर करी नमन ॥ बद्धांजळी सर्वा जोडून ॥ बोलता झाला तत्क्षणी ॥४७॥
म्हणे महाराजा कृपामूर्ति ॥ कानिफा मिरवला सद्विद्येप्रती ॥ तैं योग देऊनि निगुतीं ॥ कार्यालागीं वर्तावें ॥४८॥
ऐसे ऐकूनि तयाचें वचन ॥ दैवतें बोलती सकळ जाण ॥ तुज आम्हीं वरप्रदान ॥ सद्विद्येसी दिधलेसें ॥४९॥
दिधलें परी कवणार्थी ॥ श्रीपावकाच्या मोहाप्रती ॥ आणि अत्रिसुत तुम्हांप्रती ॥ विद्यानाथ झालासे ॥१५०॥
ऐसें उभयांच्या भिडेंकरुन ॥ तुम्हासी दिधलें वरप्रदान ॥ परी पुढें आणिका कारण ॥ वर मिरवत नाहीं जी ॥५१॥
तेथूनि तुम्ही पुढतपुढती ॥ शिष्य सकळ अगणित भिती ॥ तितुक्यांसी सद्विद्येप्रती ॥ वर किती ओपावा हो ॥५२॥
बरें म्हणाल का वाईट ॥ परी वर न ओपूं आम्ही स्पष्ट ॥ मानाल तैसें महाश्रेष्ठ ॥ दुःख देहीं आपुल्या ॥५३॥
ऐसें म्हणूनि विमानीं ॥ बैसते झालें तत्क्षणीं ॥ तें जांलिदर दृष्टी पाहोनी ॥ परम चित्तीं क्षोभला ॥५४॥
म्हणे माझा अनादर ॥ करुनि जातां स्थानावर ॥ परी माझा चमत्कार ॥ निजदृष्टी पहावा ॥५५॥
मग करीं कवळूनि भस्मचिमुटी ॥ वातास्त्र प्रेरिता झाला जेठी ॥ तेणेंकरुनि नभापोटी ॥ प्रेरक झालें वातास्त्र ॥५६॥
तें वातास्त्र अति तीव्र ॥ प्रगट होतां वातचक्र ॥ तैं सकळ विमानें नभावर ॥ भ्रमण करिती वातानें ॥५७॥
तें पाहूनिया गंधर्वनाथ ॥ गुणीं गांडीव चढवितां सिद्ध ॥ आदिदेव सुरवरादि समस्त ॥ सज्ज केले सायके ॥५८॥
मग नानास्त्रें जपूनि युक्ती ॥ शर सोडिती नाथावरती ॥ तें पाहूनि जालिंदर जती ॥ निवारण करी सर्वाचें ॥५९॥
पर्वतास्त्र गंधर्व प्रेरिती ॥ वज्रास्त्र प्रेरी अमरपती ॥ यक्ष अग्निअस्त्रें सोडिती ॥ जळदास्त्र वरुण तो ॥१६०॥
धूम्रास्त्र अश्विनी देव ॥ नागास्त्र प्रेरिती सकळ दानव ॥ ऐशीं अस्त्रें बहुत गौरव ॥ बहुतांनीं तीं निर्मिलीं ॥६१॥
परी हरि आणि हर ॥ दृष्टीं पाहाती चमत्कार ॥ म्हणती पुढें कैसा विचार ॥ निजदृष्टीं पाहूं कीं ॥६२॥
ऐशीं अस्त्रें प्रेरिती बहुत ॥ तें पाहूनि जालिंदरनाथ ॥ मग सकळ अस्त्रांवरी मोहनास्त्र ॥ योजिता झाला महाराजा ॥६३॥
तें मोहन अस्त्रांतरीं ॥ प्रवेशूनि करी प्रताप बाहेरी ॥ जालिंदरातें अवलोंकन करी ॥ नमूनि जात असे अस्त्र ॥६४॥
ऐसें अस्त्र सकळ आलें ॥ परी जालिंदरा नमूनि गेलें ॥ परी पर्वतास्त्रें युक्त केलें ॥ निवटिलें वातस्त्र ते ॥६५॥
मग विमानें होऊनि स्वर्गी स्थिर ॥ समूळ आटलें वातचक्र ॥ मग एकाएका बोलती उत्तर ॥ कैसा विचार करावा ॥६६॥
जीं जीं अस्त्रें प्रेरितीं आपण ॥ तीं तेथें जातीं नमून ॥ तरी आतां शस्त्रें घेऊन महींलागी उतरावें ॥६७॥
तीव्र शस्त्रघातेंकरुन ॥ द्वंद्वमुखांतें करावें आव्हान ॥ मग तयाचा घेऊन प्राण ॥ स्वर्गवासी करावा तो ॥६८॥
ऐसें मानलें सर्वां चित्तीं ॥ विमाने उतरली महीवरती ॥ मग मुदगल फरश अंकुश शक्ती ॥ घेवोनियां धावलें ॥६९॥
त्रिशूळ खडग भाले तोमर ॥ फरश मुरस पाडू कट्यार ॥ गदा चक्र बरची यंत्र ॥ दारुकादि उभवले ॥१७०॥
गुप्ती भाले असिलता ॥ ऐशीं शस्त्रें किती वर्णिता ॥ असंख्यरुपी प्राणहर्ती ॥ घेवोनियां धांवले ॥७१॥
तें पाहूनि जालिंदर ॥ सोडता झाला कामिनीअस्त्र ॥ कामिनीअस्त्रावरी पवित्र ॥ कामअस्त्र प्रेरिलें ॥७२॥
कामिनीअस्त्र प्रगट होतां ॥ अगणित स्त्रिया तेज मारिता ॥ उदया पावूनि कामवार्ता ॥ दर्शविता रायासी ॥७३॥
परी त्या स्त्रिया कैशा ॥ रंभेहूनि शतगुण ऐशा ॥ भ्रुकुटीसायक नेत्रकटाक्षां ॥ शर सोडिती कामाचे ॥७४॥
तयामागें कामास्त्र ॥ सर्वां हदयी रिघोनि पवित्र ॥ तेणें लंपट होऊनि सर्वत्र ॥ प्रणययुद्धा उसळले ॥७५॥
मग एकाएकींच्या ध्यानीं ॥ लागूनि करिती नम्र विनवणी ॥ तंव त्या पळती रानोरानीं ॥ हेही धांवती त्यामागे ॥७६॥
परी बद्रिकाश्रमीं बद्रितरु ॥ त्यातें वर्णितां नसे पारु ॥ कीं वाट दावी कंटकापारु ॥ तयामाजी रिघाल्या ॥७७॥
तंव त्य कामिनी कंटकवनीं ॥ बद्रतरुतें जाती वेंधुनीं ॥ देवही तैसे तरु कवळूनी ॥ वृक्षावरी वेंधती ॥७८॥
एक वृक्षावरी एक एकावरी ॥ तैसे एक एक वेंधले तयांवरी ॥ निकट जाऊनि विनंती करी ॥ वश्य होय म्हणवूनी ॥७९॥
सकळ वृक्षा गेले वेंधून ॥ तें पाहूनि जालंदर नंदन ॥ मग स्पर्शोस्त्र मंत्र जपून ॥ भस्मचिमुटी सोडीतसें ॥१८०॥
स्पशीस्त्र प्रगट होतां ॥ सकळ कामिनींसी झाली प्रेरकता ॥ तें पाहूनि कामिनी तत्त्वतां ॥ उड्या सोडिती महीतें ॥८१॥
तयांच्या मागें देव भले ॥ उड्या सोडिती अति वहिलें ॥ परी स्पर्शास्त्रें पदातें धरिलें ॥ तरुशाखेतें कवळूनी ॥८२॥
मग खाली मौळी वरते पद ॥ मध्येंचि लोंवती देववृंद ॥ मुकुट महीतें पडोनि बद्ध ॥ कबरी मोकळी हेलावे ॥८३॥
जैसें सुग्रीव पक्ष्याचें घर ॥ तरुसी लोंवती दिसती अपार ॥ कीं दिनउदयीं शाखेवर ॥ वडकाळिका झोंबती ॥८४॥
तन्न्यायें तरुवरती ॥ देव उफराटें झोळकंवे घेती ॥ तें पाहूनी उमापती रमापती ॥ हास्य करिती गदगदां ॥८५॥
म्हणती बरवी झाली मौज ॥ ऐसा मिळाला नाहीं भोज ॥ न मारितां सकळ ज्ञानकाज ॥ फेडूनि करपुटीं ॥ नग्नशरीरी मिरवले ॥८६॥
मग स्त्रियां तळवटीं ॥ काम करित्या झाल्या शेवटीं ॥ सकळांचें चीर फेडूनि करपुटीं ॥ नग्नशरीरी मिरविले ॥८७॥
सकळ वस्त्रें जालिंदरापासीं ॥ स्त्रिया आणूनि करिती राशी ॥ मग जालिंदर कानिफापाशीं ॥ हळूचि खुणे सांगतसे ॥८८॥
देव सकळ झाले नग्न ॥ त्यांते नेसवूनि येई वसन ॥ मग तो कानिफा घेऊन वसन ॥ ज्याचे त्यासी नेसवीतसे ॥८९॥
नेसवितां देव बोलत ॥ अहो गुरुची करणी विपरीत ॥ विध्वंसलें असे सामर्थ्य ॥ योग्यायोग्य दिसेना ॥१९०॥
ज्यांची ब्रह्मांडभरी कीर्ति ॥ ते तरुलागीं कैसे लोंवती ॥ ऐसे म्हणूनि तयापरती ॥ वसनालागीं परिधानी ॥९१॥
म्हणे महाराजा गुरुसी चोरुन ॥ तुम्हां परिधानितों गुप्त वसन ॥ तरी हें ऐसें वर्तमान ॥ बोलूं नका गुरुतें ॥९२॥
वसन नेसल्या उपरी ॥ पाय वंदी उभय करीं ॥ भाळ ठेवूनी पदावरी ॥ आणिक जात पुढारां ॥९३॥
मग कानिफाची नेत्रभक्ती ॥ पाहुनी तुष्टले देव चित्तीं ॥ मग प्रसन्न होऊनि वरदहस्तीं ॥ वरा ओपिती कृपेनें ॥९४॥
मनीं करुनि दृढ विचार ॥ विना दिधल्यावाचूनि वर ॥ सोडणार नाहीं जालिंदर ॥ कृतनिश्वय हा असे ॥९५॥
ऐसा निश्चय करुनि चित्तीं ॥ प्रसन्न चित्तें वर ओपिती ॥ जें जें अस्त्र तयाचे शक्ती ॥ आम्ही मिरवूं निश्चयें ॥९६॥
मग सकळीं देऊनि वरप्रदान ॥ कानिफा केला वरदवान ॥ तें ऐकूनि पावकनंदन ॥ विभक्तास्त्र सोडीतसे ॥९७॥
विभक्तास्त्र होतां प्राप्त ॥ सकळ देव झाले मुक्त ॥ सांवरुनि वस्त्रभूषणातें ॥ नाथापाशीं पातलें ॥९८॥
मग सर्वत्रीं करुनि नमस्कार ॥ म्हणती तव सुता दिधला वर ॥ सकळ अस्त्रीं साक्षात्कार ॥ आम्ही मिरवूं निजांगें ॥९९॥
उपरी बोले जालिंदरनाथ ॥ पुढें करीन साबरी कवित्व ॥ त्यातें साह्य तुम्ही समस्त ॥ कृपा करुनि असावें ॥२००॥
मग अवश्य म्हणोनि वचन देती ॥ साह्य असों तव कवितीं ॥ ऐसें बोलोनि स्वस्थाना जाती ॥ विमानारुढ होऊनियां ॥१॥
यावरी रमावर आणि उमावर ॥ कानिफा आणि जालिंदर ॥ बद्रिकाश्रमीं होऊनि स्थिर ॥ तीन रात्र राहिले तेथें ॥२॥
तेथील स्वाद धुंडीसुत ॥ पुढें सांगेल यथास्थित ॥ नरहरिवंशीं नाम ज्यातें ॥ मालू ऐसें वदताती ॥३॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ द्वादशाध्याय गोड हा ॥२०४॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ अध्याय ॥१२॥ ओव्या २०४ ॥ शुभं भवतु ॥
॥ नवनाथभक्तिसार द्वादशाध्याय समाप्त ॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय १३
श्रीगणेशाय नमः
श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
जयजयाजी त्रिभुवनेशा ॥ मच्छकच्छवराहनरसिंहवामनवेषा ॥ भार्गव राघव द्वारकाधीशा ॥ पूर्णब्रह्मा सर्वज्ञा ॥१॥
हे गुणातीता सकळगुणज्ञा ॥ अव्यक्तव्यक्ता सर्वज्ञा ॥ पूर्णब्रह्म अचल सर्वज्ञा ॥ बौद्ध कलंकी आदिमूतें ॥२॥
मागिले अध्यायीं केलें कथन ॥ श्रीजालिंदरा होऊनि जन्म ॥ तप आचारोनि अत्रिनंदन ॥ संपादिला गुरुत्वीं ॥३॥
तो समर्थ अत्रिसुत ॥ प्रसन्न झाला सद्विद्येंत ॥ तयावरुतें सकळ दैवत ॥ गौरविलें पावकें ॥४॥
स्कंधीं वाहूनि द्विमूर्धनी ॥ पृथक् दैवतें स्थानीं स्थानीं ॥ सत्य लोकांदि अमरा पाहूनी ॥ वैकुंठादि पाहिलें ॥५॥
पाहिलें इंद्र चंद्रस्थान ॥ मित्र वरुण गंधर्वा भेटून ॥ सुवर्लोक भुवलोंक तपोलोकादि पाहून ॥ वरालागीं आणिलें ॥६॥
यक्ष राक्षस किन्नरांसहित ॥ गणगंधर्वादि गौरवूनि समस्त ॥ वश केला जालिंदरनाथ ॥ अस्त्रविद्येकारणें ॥७॥
याउपरी कानिफा कर्णोदय ॥ होऊनि शक्ती ॥ प्रसन्न केलें वराप्रती ॥ उपरी गेले स्वस्थाना निगुती ॥ आश्रम बद्रिका सांडूनि ॥९॥
परी उमावर आणि रमावर ॥ कानिफा आणि जालिंदर ॥ बद्रिकाश्रमीं राहूनि स्थिर ॥ करिती विचार तो कैसा ॥१०॥
एकमेकां बोलती हांसून ॥ आठवूनि देवतांचें विमुंडमुंडन ॥ प्रसन्न झाले विटंबून ॥ बुद्धिहीन हे कैसे ॥११॥
परी धन्य जालिंदर मिळाला यांसी ॥ अवस्था दारुण महांसी ॥ पूर्वी भिडले अपार राक्षसांसी ॥ परी ऐसा मिळाला नाहीं त्यां ॥१२॥
उफराटे नग्नदेही ॥ अधो पाहत होते मही ॥ ऐसे उचित कदा देही ॥ मिळाले नाहीं तयांसी ॥१३॥
ऐसें बोलोनि उत्तरोत्तर ॥ हास्य करिती वारंवार ॥ मेळवूनि करास कर ॥ टाळी पिटिती विनोदें ॥१४॥
असो ऐसी विनोदशक्ती ॥ यावरी बोले उमापती ॥ हे महाराजा जालिंदरा जती ॥ चित्त दे या वचनातें ॥१५॥
नागपत्रअश्वत्थस्थानीं ॥ पूर्ण यज्ञआहुती करोनी ॥ प्रथम कवित्वा रचोनि ॥ वरालागीं साधावें ॥१६॥
वेदविद्या मंत्र बहुत ॥ अस्त्रिविद्या प्रतापवंत ॥ परी ते महीवरी पुढें कलींत ॥ चालणार नाहीं महाराजा ॥१७॥
मग मंत्रशक्ती उपायतरणी ॥ कांहींच न मिळे लोकांलागुनी ॥ मग ते दुःखप्रवाहशमनीं ॥ सकळ लोक पडतील ॥१८॥
तरी सिद्ध करुनि आतां कविता ॥ आवंतिजे नागाश्वत्था ॥ सकल विद्या करुनि हाता ॥ कानिफातें ओपिजे ॥१९॥
या कानिफाची उदार शक्तिस्थिती ॥ मिरवत आहे दांभिकवृत्ती ॥ तरी बरवी आहे कार्याप्रती ॥ पुढें पडेल महाराजा ॥२०॥
हा अपार शिष्य करील पुढती ॥ विद्या वरितील याच्या हातीं ॥ मग ती प्रतिष्ठा लोकांपरती ॥ सर्व जगीं मिरवेल ॥२१॥
पूर्वी सांबरी ऋषीनें मार्ग ॥ काढिला आहे शुभयोग ॥ परी थोडकी विद्या चांग ॥ महीलागीं पुरेना ॥२२॥
तरी शतकोटी सांबरीगणा ॥ महीतें मिरवावें शुभवचना ॥ सकळास्त्रांची आणूनि भावना ॥ महीलागी मिरवावी ॥२३॥
तरी या कवितेची वांटणी ॥ मिरवावी नवनाथलागुनी ॥ कोणती कैसी गतीलागुनी ॥ सांगतों मात ते ऐका ॥२४॥
पूर्वी मच्छिंद्रानें धरुनि लक्ष ॥ काव्य केलें आहे प्रत्यक्ष ॥ तेहतीस कोटी पंचाण्णव लक्ष ॥ मंत्रविद्युल्लता मिरविल्या ॥२५॥
यापरी गोरक्षगोष्टी होटीं ॥ मिरवेल नव लक्ष बारा कोटी ॥ पंच कोटी एक लक्ष शेवटीं ॥ मीननाथ मिरवेल ॥२६॥
नव कोटी सात लक्ष ॥ चर्पटनाथ करील कीं प्रत्यक्ष ॥ सात कोटी चार लक्ष ॥ भरतरीनाथ करील कीं ॥२७॥
तीन लक्ष दोन कोटी ॥ रेवणनाथ करील शेवटीं ॥ एक लक्ष एक कोटी ॥ वटसिद्धनाथ करील कीं ॥२८॥
चौतीस कोटी बारा लक्ष ॥ श्रीजालिंदरानें करावें प्रत्यक्ष ॥ सहा कोटी आठ लक्ष ॥ कानिफानें मिरवावें ॥२९॥
अशुभप्रयोग गोरक्षरहाटी ॥ स्थापूनि योजावे शतकोटी ॥ पुढें लोकां साधनजेठी ॥ होणार नाहीं महाराजा ॥३०॥
म्हणूनि ऐसें योजूनि साधन ॥ मंत्रप्रयोगीं करावें प्रवीण ॥ तें न करितां सकळ जन ॥ सुख होईल रोगांतें ॥३१॥
तरी हे जनउपकारासाठीं ॥ जीवा करावी आटाआटी ॥ तुम्हातें सागावी ऐसी गोष्टी ॥ नोहे सर्वज्ञ आम्हांते ॥३२॥
ही कलीची विद्या कलिसंधान ॥ मिरवित आहे पूर्वीपासून ॥ तुम्ही नवनाथ अवतार घेऊन ॥ विद्या वर्तवीत असतां कीं ॥३३॥
तुम्ही जाणणार भविष्योत्तर जाणोनि नाथा ॥ तूं देवासीं केली वार्ता ॥ कानिफातें वर देतां ॥ बोलिलासी हिता महाराजा ॥३५॥
तरी आतां आळस सांडूनि ॥ जेवी मिरवावें कवित्वरत्न ॥ जारण मारण उच्चाटन ॥ कवित्वरचनीं मिरवावें ॥३६॥
ऐसें सांगूनि उमानाथ ॥ कानिफाविषयीं आणिक सांगत ॥ यासी बैसवूनि पूर्ण तपास ॥ समर्थपणें मिरवीं कां ॥३७॥
ऐसें सांगता उमावर ॥ अवश्य म्हणे जालिंदर ॥ मग वर देऊनि रमावर ॥ जाता झाला वैकुंठीं ॥३८॥
मग जालिंदर आणि कानिफनाथ ॥ द्वादश वर्षे राहूनि तेथ ॥ चाळीस कोटी वीस लक्षांत ॥ उभें चरित्र रचियेलें ॥३९॥
तें आदिनाथें कवित्व पाहोन ॥ पूर्ण झालें समाधान ॥ मग म्हणे नागाश्वत्थी जाऊन ॥ सिद्धीमार्गी पावावें ॥४०॥
मग जालिंदर आणि कानिफनाथ ॥ जाऊनि पाहिला नागाश्वत्थ ॥ पूर्ण आहुती हवन तेथ ॥ करुनि तोषवी वीरांतें ॥४१॥
सूर्यकुंडाचें आणुनि जीवन ॥ बावन्न वीरा करी सिंचन ॥ प्रसन्न करुनि त्यांचें मन ॥ वरालागी घेतलें ॥४२॥
यापरी पुनः परतून ॥ पाहते झाले बद्रिकाश्रम ॥ मग कानिफांते तपा बैसवून ॥ लोहकंटकी मिरविला ॥४३॥
श्रीआदिनाथाच्या साक्षीसी ॥ कानिफा बैसवून पूर्ण तपासी ॥ श्रीजालिंदर तीर्थस्थानासी ॥ जाता झाला पुसून ॥४४॥
त्याचि ठायीं बद्रिकाश्रमांत ॥ कानिफा आणि श्रीकृष्णनाथ ॥ तप करिती भागीरथीतीरांत ॥ तीव्र काननी बैसूनियां ॥४५॥
उभय ठाव असे विभक्त ॥ एकमेका नसे माहीत ॥ असो येरीकडे जालिंदरनाथ ॥ नानाक्षेत्रीं हिंडतसे ॥४६॥
परी क्षेत्रीं जातांचि आधीं काननीं ॥ भारा बांधिला तृण कापूनी ॥ निजमौळी त्वरें वाहुनी ॥ क्षेत्रामाजी संचरे ॥४७॥
परी तो मौळी भारा घेतां ॥ सुख न वाटे अनिळचित्ता ॥ मग संचरोनि भयहतां ॥ वरच्यावरी धरीतसे ॥४८॥
म्हणाल पवनासी काय कारण ॥ वरचेवरी धरावया तृण ॥ तरी जालिंदर अग्निनंदन ॥ अग्निपिता तो असे ॥४९॥
परी पौत्राची करुनी ममता ॥ म्हणूनि भारा धरी वरुता ॥ असो जालिंदर क्षेत्रीं येतां ॥ तृण गोधना सोडीतसे ॥५०॥
ऐसें भ्रमण करितां महीं ॥ नानातीर्थक्षेत्रयात्राप्रवाहीं ॥ तो गौडबंगाल देशाठायीं ॥ हेलपट्टणीं पैं आला ॥५१॥
तृणभार मिरवोनि माथीं ॥ परी तो मिरवे सर्वांहातीं ॥ अधर चाले मस्तकावरती ॥ लोक पाहती निजदृष्टी ॥५२॥
हेलापट्टण अति विस्तीर्ण ॥ बुद्धिप्रयुक्त तेथील जन ॥ जालिंदराचें चिन्ह पाहून ॥ आश्वर्य करिती मानसीं ॥५३॥
म्हणती अधर भारा कैसा ॥ चालती हा न कळे तमाशा ॥ तरी हा सिद्ध अवतारलेशा ॥ महीलागीं मिरवीतसे ॥५४॥
मग ते चव्हाट्याचे जन ॥ करुं धांवती तैं दर्शन ॥ परी तें नाथा समाधान ॥ चित्तीं प्रशस्त लागेना ॥५५॥
जे पूर्णपणें झाले निवाले ॥ ते प्रतिष्ठेपासूनि दुरावले ॥ कदा न जातां जगीं मानवले ॥ चित्तीं निःस्पृहता धरुनियां ॥५६॥
बृहस्पतीचे पडिपाडी ॥ तया होतसे सर्वार्थजोडी ॥ परी तों वेडियांत मारी दडी ॥ लोकमहिमाभयास्तव ॥५७॥
जैसें कृपण आपुले धन ॥ रक्षी महीचे पाठीलागून ॥ तन्न्याय झालिया मन ॥ कदाकाळीं आवरेना ॥५८॥
असो मग जालिंदरनाथ ॥ अति तोषें तृणभार जमवूनि आणीत ॥ पाहुनि गोधनाची अमात ॥ तृण सोडी तयांसी ॥५९॥
मग गल्लीकुची गंधमोरी ॥ तेथें जाऊनि वस्ती करी ॥ भिक्षा मागूनि क्षेत्राभीतरी ॥ उदरनिर्वाह करीतसे ॥६०॥
यापरी वर्ततां त्या गांवीचा नृप ॥ त्रिलोकचनसुत जैसा कंदर्प ॥ तयाचें वर्णिता स्वरुप ॥ सरस्वतीसी न सुचे हो ॥६१॥
नाम जयाचें गोपीचंद ॥ वरी मिरवला सर्व संपत्तिवृंद ॥ दिव्य अमूप अमरभद्र ॥ पाहूनि लाजे कुबेर तो ॥६२॥
द्वादश लक्ष अपूर्वशक्ती ॥ अश्व मिरवले वाताकृति ॥ तेजःपुंज पाहूनि लाजती ॥ चपळपणी चपळा त्या ॥६३॥
चीरतगटीं रत्नकोंदणीं ॥ पाखरा शोभल्या बालार्ककिरणीं ॥ झगमगती झालरी किरणीं ॥ हेमगुणीं मिरवल्या ॥६४॥
रश्मी अति शोभायमान ॥ झालरी अग्निहेमगुण ॥ मुक्त गुंफिले समत्वीं समान ॥ नक्षत्रमालिका जेवीं त्या ॥६५॥
हेमतगटी रत्नकोंदणीं ॥ ग्रीव मिरवल्या माळा भूषणीं ॥ संगीत पेट्या नवरंगरत्नी ॥ दीप जैसे लाविले ॥६६॥
मुख शोभलें त्याचिपरी ॥ दिव्य मिरवल्या सरोवरीं ॥ चातकपिच्छ कर्णद्वयाभीतरीं ॥ तुरे खोविले मौळीतें ॥६७॥
आणि पुष्पपृष्ठीं रत्नजडित ॥ गेंदा जोडिया तेजभरित ॥ चारजामे लखलखीत ॥ चपळेहूनि अधिक्ल ते ॥६८॥
द्वादश लक्ष ऐसियेपरी ॥ बाजी मिरवती चमूभीतरी ॥ प्रत्येक पाहतां संमतसरी ॥ उदधिसुत मिरविले ॥६९॥
कीं अर्कहदयी स्पृहा होती ॥ मातें लाभली श्यामकर्ण मूर्ती ॥ त्या स्पृहेची करावया शांती ॥ द्वादश लक्ष प्रगटले ॥७०॥
त्याचिपरी गजसमूह मत ॥ पाहूनि लाजे ऐरावत ॥ चित्तीं म्हणे क्षोभूनि सर्वत्र ॥ रत्नें उपजलीं महीवरी ॥७१॥
विशाळ शुंडा हिरेजाती ॥ अधरें द्वैतदंत शोभती ॥ तयां वेष्टूनि चुडे पाहती ॥ रत्नकोंदणीं मिरविले ॥७२॥
ग्रीवे घंटिका हेमगुणीं ॥ तयामाजीं रत्नपाणी ॥ हिरे माणिक पाचतरणी ॥ नवरंगी शोभले ॥७३॥
यापरी हौदे मेघडंबरी ॥ सुवर्ण अंबार्‍या शोभल्या वरी ॥ त्याहीं कोंदणीं नक्षत्रापरी ॥ रत्न मिरवूं लाहिले ॥७५॥
कोणी रिक्त कोणी ऐसे ॥ परी ते भासती पर्वत जैसे ॥ पृष्ठीं पताका पहा भासे ॥ पर्वतमौळी तरु जेवीं ॥७६॥
जैसे गजपृधूतें मिश्र ॥ विराजलेती दशसहस्त्र ॥ पाईक स्वार दासचक्र ॥ रायापुढें धांवती ॥७७॥
छडीदार चोपदार ॥ पूर्ण बोथाटे पुकारदार ॥ यंत्रधारी अश्वस्वार ॥ रायासमोर धांवती ॥७८॥
अति उग्र खडतरणी ॥ मिरवल्या जैशा कृतांतमूर्ति ॥ की युद्धकुंडींचें पावक होती ॥ घेती आरती परचक्र ॥७९॥
यापरी राव तो कृपाळ ॥ शोभे जैसा तमालनीळ ॥ बरवेपणीं अतिझळाळ ॥ कंदर्पपंथी मिरवतसे ॥८०॥
स्वरुपलक्षणी गोपीचंद ॥ समता न पावे आणिक गौडवृंद ॥ चंद्रचूडमण्यालागीं अबाध ॥ कलंक देहीं म्हणोनी ॥८१॥
अर्क दृष्टांता संमत देखा ॥ तरी तोही तीव्र दाहकपंथा ॥ चपला तेजापरी भ्याडा चित्ता ॥ मेघामाजी दडताती ॥८२॥
तैसा नव्हे हा नृपनाथ ॥ दिव्यरुपी सदगुणभरित ॥ धर्म औदार्य सभाग्यवंत ॥ विजयलक्ष्मी मिरवीतसे ॥८३॥
म्हणाल प्रताप नसेल व्यक्त ॥ तरी कृतांताचे आसन पाळीत ॥ धाकें परचक्र आणूनि देत ॥ कारभारातें न सांगतां ॥८४॥
यापरी वर्णितां शरीरपुष्टी ॥ तरी म्हणवीतसे महीतें जेठी ॥ शतजेठी महीपुटी ॥ लावूनियां रगडीतसे ॥८५॥
यापरी आणिक कल्पाल चित्तीं ॥ कीं इतुकी स्थावर झाली शक्ती ॥ तरी भोगीत नसेल कामरती ॥ विषयीं आसक्त नसेल तो ॥८६॥
तरी धर्मपत्नी शुभाननी ॥ असती नक्षत्रतेजप्रकरणीं ॥ खंजरीटमृगपंकजनयनी ॥ चंद्राकृती मिरवल्या ॥८७॥
चित्तज्ञ परम चातुर्यखाणी ॥ यापरी षोडशशत शुभाननी ॥ भोगांनना जयालागुनी ॥ राजांकीं मिरवल्या ॥८८॥
परी ते पाहतां स्वरुपखाणी ॥ कीं कामचि सांडावा ओवाळुनि ॥ कीं उर्वशीच्या पंक्ती आणुनी ॥ दासी मिरवती तिला त्या ॥८९॥
गजगामिनी चपला अबळा ॥ तेजें लाजविती पाहूनि चपळा ॥ शृंगारभरित असती सकळा ॥ चंद्र रात्री नक्षत्री ॥९०॥
असो ऐसा नृपनाथ ॥ हेलापट्टणी विराजित ॥ जयाची माता सदगुणभरित ॥ मैनावती विराजली ॥९१॥
तंव ती सती मैनावती ॥ कोणी एके दिवशीं उपरीवरती ॥ दिशा न्याहाळी सहजस्थिती ॥ जालिंदरातें देखिलें ॥९२॥
तृणभार अधर मौळी ॥ मुक्त विराजला हस्तकमळीं ॥ पथिकासमान ग्राममेळीं ॥ मार्गी – येतसे पुढारां ॥९३॥
परी तेजःपुंज जैसा तरणी ॥ मदनाकृति स्वरुपखाणी ॥ निःस्पृह निवृत्त योगींद्र मुनी ॥ देखियला तियेनें ॥९४॥
मग म्हणे मैनावती ॥ अधर भारा मौळीवरती ॥ कैसा चाले धैर्यशक्ती ॥ काय असे तयातें ॥९५॥
नोंहे आधार करबंधन ॥ तेही मिरवती मुक्तमन ॥ तरी हा कोणी प्रतापवान ॥ महीलागीं उतरला ॥९६॥
गण किंवा गंधर्व सुरवर ॥ विरिंची किंवा गंधर्व हरिहर ॥ कीं वाचस्पती उशना थोर ॥ प्रतापवान हा असे ॥९७॥
परी सुदृढ आराधोनि भक्तीं ॥ मिरवूं नरदेहसार्थकगती ॥ प्रसन्न करुनि चित्तभगवती ॥ अचळपद वरावें ॥९८॥
ऐसा विचार करुनि मनीं ॥ परिचारिके पाचारुनी ॥ तेही सद्विवेकी सज्ञान प्राज्ञी ॥ जगामाजी मिरवीतसे ॥९९॥
मन्सुख उभी करसंपुटीं जोडूनि बोले वागवटी ॥ कवण अर्थ उदेला पोटीं ॥ निवेदावा महाराज्ञी ॥१००॥
येरी म्हणे वो गजगामिनी ॥ अर्थ उदेला माझे मनीं ॥ परी प्राणजीवित्व रक्षूनी ॥ कार्य आपुलें साधावें ॥१॥
प्रगट होता ती वार्ता ॥ परम पडेल क्षोभ चित्ता ॥ मग त्या उदकप्रवाही वाहतां ॥ परम संकट मिरवेल ॥२॥
म्हणोनि गौप्य धरोनि वचन ॥ कार्यमांदुसा सोडिजे संधान ॥ मग तें वर्णितां सभाग्यपण ॥ अंबर ठेंगणें वाटतसे ॥३॥
म्हणोनि तिनें उभवूनि तर्जनि ॥ खुणें दाविलें तिजलागुनी ॥ कोण येत प्रविष्टतरणी ॥ मौळीं तृण वाहोनियां ॥४॥
तंव ती खूण परिचारिका ॥ पाहती झाली जालंदर विवेका ॥ तों मौळीं भारा अधर दिखा ॥ सवें सवें चालतसे ॥५॥
तें पाहूनियां निजदृष्टीं ॥ विस्मय करी आपुले पोटीं ॥ म्हणे माय वो परम धूर्जटी ॥ योगासिद्ध असे हा ॥६॥
कनकवर्ण बालार्ककिरणीं ॥ महीं मिरवितसे योगप्राज्ञी ॥ तरी हा स्वर्भूवर्लोकप्राणी ॥ सहसा येत असे जननीये ॥७॥
सत्यलोक भृलोक तपोलोक ॥ तयाचे गमनें शोभती देख ॥ स्मरारि कीं स्मरजनक ॥ महींलागीं उतरला ॥८॥
तरी माय वो ऐक वचन ॥ सलीलभक्तीं आराधून ॥ तैं चित्तभगवती प्रसन्न करुन ॥ कल्याणदरीं रिघावें ॥९॥
जैसें ध्रुवानें अढळपद ॥ जिंकूनि हरिला सकळ भेद ॥ जन्ममृत्यूंचे दृढ बंध ॥ मुक्त केले जननीये ॥११०॥
तन्न्याय दास दासी ॥ ओपूनि ऐशा शत पुरुषांसी ॥ चिरंजीव प्रसाद ओपूनि देहासी ॥ अचळ महीतें वर्तावें ॥११॥
ऐसी परिचारिकेची युक्ती ॥ ऐकूनि बोले मैनावती ॥ म्हणे माय वो तरुनि आर्ती ॥ चित्तस्वरुप करावें ॥१२॥
तरी येवढा प्राज्ञीक ज्ञानी ॥ वस्तीस राहतो कोणे स्थानीं ॥ तितुकें गुज गोचर करुनी ॥ लगबगें येईं कां ॥१३॥
अवश्य म्हणोनि परिचारिका ॥ जाती झाली सदैविका ॥ तंव तो संचारुनि ग्रामलोका ॥ गोधनातें पाहतसे ॥१४॥
तंव तीं गोधनें ग्रामवाटीं ॥ अपार जात असती चव्हाटीं ॥ तृण सोडूनि ते थाटी ॥ सुपंथीं तेथ गमतसे ॥१५॥
तंव ती दासी मागे मागे ॥ जात असे लगबगें ॥ मग गंधगल्लीं कुश्चलयोगें ॥ जाऊनियां बैसला ॥१६॥
तेथें क्षण एक उभी राहून ॥ पहात त्याचें अचळपण ॥ सूर्य पावें तों अस्तमान ॥ अचळस्थान रक्षिलें ॥१७॥
मग ती येऊनि वाताकृती ॥ पूर्ण झाली सांगती ॥ अमुक स्थानीं चित्तभगवती ॥ प्रसन्नचित्तीं स्थिरावे ॥१८॥
कुश्वित जागा दुर्गधव्यक्त ॥ माये वो असे सर्व एकांत ॥ तया स्थानीं पिशाचवत ॥ वस्तीलागीं ठिकाण ॥१९॥
जेथे न राहे श्वानसूकर ॥ कर्दम कुवेग कुवेग गंध अपार ॥ वस्ती विराजून पिशाचसर ॥ वल्गना ते वदतसे ॥१२०॥
ऐसी ऐकूनि तियेची वाणी ॥ म्हणे स्थिर वो शुभाननी ॥ रहित होतां जनसंबोध यामिनी ॥ मग जाऊं दर्शना ॥२१॥
अवश्य म्हणोनि परिचारिका ॥ मग मध्ययामिनीं सद्विवेका ॥ उत्तम फळ ठेऊनि तबकां ॥ षड्रसानें मिरविलें ॥२२॥
काळीं कांबळी गुंतूनि बुंथी ॥ परिचारिका मैनावती ॥ येत्या जाहल्या स्थान एकांतीं ॥ लक्षोनियां महाराजा ॥२३॥
तंव तो सिद्धरायमुनी ॥ परमहंसाच्या आव्हानूनि वहनीं ॥ मोक्षमुक्ताच्या ग्रहणार्थ ध्यानीं ॥ बैसलासे महाराजा ॥२४॥
मग त्या उभय सहित युवती ॥ जाऊनि लोटल्या पदावरती ॥ मूर्ध्नीकमळ प्रेमभरती ॥ पदकमळीं ओपिती ॥२५॥
सन्मुख जोडूनि उभय कर ॥ सप्रेम भक्ती वागुच्चार ॥ चातुर्यगंध म्लान अपार ॥ समर्पिली लाखोली ॥२६॥
म्हणसी महाराजा सर्वज्ञराशी ॥ त्रिविधताप उभय उद्देशी ॥ ते तूं दाहिले जीवित्वासीं ॥ मोक्षमांदुसा जाणूनियां ॥२७॥
तरी ऐशिया तपोदरीं ॥ समयजलदा लक्षूनि अंतरीं ॥ कल्पनासदनाचा पेटला भारी ॥ विझवावया पातलों ॥२८॥
तरी औदार्याचें पाहूनि मुख ॥ त्रिविधतापांचा सबळ पावक ॥ विझवूनि चित्तमहीतें पिक ॥ ब्रह्मकर्णी पिकावें ॥२९॥
ऐसें तयाचें वागुत्तर ॥ प्रविष्ट होतां निशिकर ॥ तेणेंकरुनि चित्तसागर ॥ आनंदलहरीं दाटला ॥१३०॥
दाटला परी संकोचित ॥ चंद्र आकाशीं उदधि महींत ॥ तरी भक्तिपंथिका चक्रवात ॥ अस्ताचळीं योजावा ॥३१॥
ऐसें चित्त योजूनि नाथा ॥ दाविता झाला तीव्रवार्ता ॥ मैनावतीचे सफळ चित्ता ॥ किंवा कसोटीं पाहतसे ॥३२॥
पिशाच चेष्टा उद्दामनीती ॥ आव्हानूनि सदृढयुक्तीं ॥ महीचे पाषाण हातीं ॥ कवळोनिया झुगारी ॥३३॥
अशुभवाणीं करुनि वल्गना ॥ भंगूं पाहे चित्तप्रेमा ॥ मेघऔदार्याच्या दुर्गुणा ॥ पाषाणकारका ओसांडी ॥३४॥
परी ते जाया धैर्यवंत ॥ निश्वयअर्गळी योजूनि सदृढ चित्त ॥ म्हणें याचे हस्तें मृत्य ॥ आल्या मोक्ष वरीन मी ॥३५॥
ऐसें योजूनि सदृढ मांडी ॥ बैसली ठाव कदा न सांडी ॥ जैसा पर्वत अचळ विभांडी ॥ मेघधारा न गणोनि ॥३६॥
परी तो नाथ जालिंदर ॥ ओसंडितां पाषाणपूर ॥ परी ती रामा वज्राकार ॥ अचळ पाहूनि तोषला ॥३७॥
मग हस्तें झाडूनि पाषाणद्याडी ॥ म्हणे कोण तूं सांग गोरटी ॥ किमर्थ आजि माझिये पृष्ठीं ॥ लागपाळती केली त्वां ॥३८॥
दुर्गंधी गल्ली ओंगळींत ॥ आहे उगलाचि मी पिशाच येथ ॥ तरी तुज पेटला किमर्थ अर्थ ॥ कामानळें दाटला ॥३९॥
कवण कोणाची नितंबिनी ॥ वेगीं वद वो शुभाननी ॥ आम्ही तपी अलक्ष ध्यानी ॥ लक्ष मंगाया कां आलीस ॥१४०॥
यावरी म्हणे ती महाराजा ॥ त्रिलोचनराज विजयध्वजा ॥ तयाची कांता सर्वज्ञभोजा ॥ धर्मपत्नी मी असें ॥४१॥
असे परी जी योगद्रुमा ॥ काळें भक्षूनि पतिउत्तमा ॥ मातें केलें प्लवंगमा ॥ जगामाजी मिरवावया ॥४२॥
ऐसेपरी योगजेठी ॥ काळचक्र पाहूनि राहटी ॥ मग भयार्कउदक पाहूनि पोटीं ॥ पश्वात्तापी मिरविलें ॥४३॥
काळें पतीची केली गती ॥ तैसीच करील मम आहुती ॥ तरी मानवसन्निपातीं ॥ आरुक मातें होई कां ॥४४॥
येरि म्हणे त्वदभर्ता ॥ पावोनि लया त्वरिता ॥ कवण आश्रमीं काळचरिता ॥ लोटसी तूं जननीये ॥४५॥
येरी म्हणे वो सदैवभरिता ॥ सुत एक आहे प्रपंच ॥ येरु म्हणे कवण अर्था ॥ प्रपंचराहटी चालवी ॥४६॥
तंव ती म्हणे गौडबंगाल ॥ राज्यसदनीं देश विपुल ॥ तयाचा नृप गोपीचंद मूल ॥ दास तुमचा विराजे ॥४७॥
परी असो कर्मराहटी ॥ कृतांतउद्देशाचे पाठीं ॥ मम मौळींचा भार निवटीं ॥ कृपा झणीं करुनियां ॥४८॥
ऐसें ऐकूनि तियेचें वचन ॥ म्हणे कृतांतपाश दृढबंधन ॥ कैसें तुटे गे मग पिशाचान ॥ तुवां काय जाणितलें ॥४९॥
तरी आतां क्षण उभी न राहीं ॥ वेगीं आपुल्या सदना जाई ॥ तव सुता कळतां अनर्थप्रवाहीं ॥ मति त्याची मिरवेल ॥१५०॥
ऐसें बोलतां सागोंपांग ॥ तों मित्रउदयाचा पाहिला मार्ग ॥ मग नमस्कारुनि स्वामी सवेग ॥ सदनाप्रती पातली ॥५१॥
पातली परी अर्थवियोग ॥ चित्तसरितीं दाटला भाग ॥ अति तळमळे प्रसादमार्ग ॥ कृपार्णवीं भेटावया ॥५२॥
ऐसी तळमळे दुःखव्यथा ॥ तों दिनकर लोटला अस्ता ॥ होतां चंद्रविकास ती वनिता ॥ विकासली आनंदें ॥५३॥
पुन्हां घेऊनि परिचारिका ॥ तेथें आली सदयविवेका ॥ दृष्टीं पाहूनि योगिमृगांका ॥ चरणीं माथां ठेवीतसे ॥५४॥
मग सलगभक्तीची करुनि दाटी ॥ सदृढ चरणीं घातली मिठी ॥ पद कवळोनि हस्तपुटीं ॥ पद चुरीत प्रेमानें ॥५५॥
ऐशी सेवा दोन प्रहर ॥ करितां अगम्यलीला प्रभाकर ॥ तें पाहूनि नमस्कार ॥ स्वामीसी करुणा उठतसे ॥५६॥
पुन्हां येऊनियां सदनीं ॥ आचरे आपुली प्रपंचराहणी ॥ अस्त होत्तांचि वासरमणी ॥ स्वामीसी जाऊनि लक्षीतसे ॥५७॥
सद्भावउदय दावूनि प्रेमा ॥ सेवा करीतसे मनोधर्मा ॥ परी सेवा करितां षण्मासउगमा ॥ दिन लोटूनि गेले पैं ॥५८॥
यापरी कोणे एके दिवशी ॥ काळुखी दाटली अपार महीसी ॥ परी सेवा करावयासी ॥ पातली नित्यनेमानें ॥५९॥
तंव ती मूर्ध्नीखाली अंक ॥ ठेऊनियां देतसे टेंक ॥ त्या संधीत योगिनायक ॥ काय करिता झाला पैं ॥१६०॥
मायिक सबळ करुनि भ्रमर ॥ रुंजी घाली तियेवर ॥ न कळतां येऊनि महीवर ॥ अंकाखालीं रिघाला ॥६१॥
ऐसें करुनि अवस्थेंत ॥ आपण गाढ झाले निद्रिस्त ॥ चलनवलन सांडूनि स्थित ॥ कंठीं घोर वाजवी ॥६२॥
तंव तो पटूपद जानूपरी ॥ फोडूनि निघाला नेटें उपरी ॥ ग्रीवे डसूनि जांलिदरा परी ॥ सुचविलें अर्थातें ॥६३॥
तंव तो लगबगें अति त्वरित ॥ उठोनि हस्तें पाहे ग्रीवेंत ॥ ग्रीवा पाहोनि सतीअंकांत ॥ दृष्टी करी महाराजा ॥६४॥
अंक फोडोनि पडे छिद्र ॥ रुधिर दाटलें महीं अपार ॥ तें पाहूनियां जालिंदर ॥ धैर्यबळ ओळखिलें ॥६५॥
मग सहज कृपेची करोनि दृष्टी ॥ मौळी कुरवाळी कृपाजेठी ॥ मग तारकामंत्र कर्णपुटीं ॥ उपदेशिला तत्काळ ॥६६॥
मंत्रपउदेश ओपितां कानीं ॥ खूण व्यक्त दाविली संजीवनी ॥ तेणें खुणें पारायणीं ॥ ब्रह्मव्यक्त झालीसे ॥६७॥
किंबहुना चराचरीं ॥ जीव तितुका संगमस्थावरीं ॥ अहंब्रह्म भुवनापासुनि आकारीं ॥ ब्रह्मदृष्टी हेलावे ॥६८॥
ऐसा होतां चमत्कार ॥ मग मौळी ठेवी चरणावर ॥ म्हणे महाराजा सकळ व्यापार ॥ आजि मिरवला सुगमत्वें ॥६९॥
यापरी तो कृपाळू मोक्षदानी ॥ आणिक करिता झाला करणी ॥ मंत्रप्रयोगें संजीवनी ॥ ते देहीं प्रेरीतसे ॥१७०॥
जी निर्जीवित्वा उठवील ॥ ती जीवित्वा काय न करील ॥ असो मैनावतीसी अमरवेल ॥ देहीं होऊनि ठेविलीसे ॥७१॥
जैसें रामें दानवकुशीं ॥ चिरंजीव केलें बिभीपणासी ॥ तन्न्यायें मैनावतीसे ॥ श्रीजालिंदरें केलें पैं ॥७२॥
मग नित्यनित्य प्रेमभक्ती ॥ विशाल मिरवे भावस्थिती ॥ परी आणिक काम उदेला चित्तीं ॥ पुत्रमोहेंकरोनियां ॥७३॥
मनांत म्हणे चमत्कार ॥ जानू भेदिली स्थिर भ्रमरें ॥ त्या दुःखाचा घाय अनिवार ॥ जानू वरी मिरवला ॥७४॥
घाय पडतां अनिवार ॥ अशुद्धाचा लोटला पूर ॥ तयावरी स्पर्शतां कर ॥ जैसी तैसी मिरविली ॥७५॥
तरी सध्यां चमत्कार ॥ झाला मम दृष्टीं गोचर ॥ आणिक केलें सनातनसार ॥ ब्रह्मव्यक्तिपरायण ॥७६॥
तरी चिरंजीवपद देऊनि मातें ॥ अचल केलें त्रैलोक्यातें ॥ याचि रीतीं माझ्या सुतातें ॥ होतें तरी फार बरवें ॥७७॥
ऐसें योजूनि दृढ मानसीं ॥ वियोगव्यथा वरिली देहासीं ॥ ती व्यथा नरहरिवंशीं ॥ धुंडीसुत मालू सांगे ॥७८॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ त्रयोदशाध्याय गोड हा ॥१७९॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥
॥ नवनाथभक्तिसार त्रयोदशाध्याय समाप्त ॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय १४
श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी पंढरीनाथा ॥ समचरणीं भक्ततापशमिता ॥ कटीं कर नासाग्रीं दृष्टी ठेविता ॥ होसी रंजिता मुनिमानसा ॥१॥
ऐसा स्वामी तूं करुणाकार ॥ तरी तूं बोलवीं भक्तिसार ॥ मागिले अध्यायीं कथानुसार ॥ परम कृपें वदविला ॥२॥
त्या कृपेचा बोध सबळ ॥ ब्रह्म उदधि पावला मेळ ॥ पात्रा मैनावती सबळ ॥ सरिताओंघीं दाटली ॥३॥
ॐ नमो ब्रह्मार्णवीं दाटली परी ॥ ऐक्यरुप झाली नारी ॥ मोहें पुत्राचें परिवारीं ॥ गुंतलीसे जननी ते ॥४॥
मनासी म्हणे अहा कैसें ॥ त्रिलोचनरायाचें जाहले जैसें ॥ त्याचि नीतीं होईल तैसें ॥ मम सुताचें काय करुं ॥५॥
जंव जंव पाहे त्यातें दृष्टीं ॥ तंव तंव वियोग वाटे पोटीं ॥ हदयी कवळूनि जठरवेष्टी ॥ होत असे मोहानें ॥६॥
अहा पुत्राचें चांगुलपण ॥ दिसे जैसा प्रत्यक्ष मदन ॥ परी काय करावें चांगुलपण ॥ भस्म होईल स्मशानीं ॥७॥
उत्कृष्टपणें करोनि कष्ट ॥ धाम उभाविलें अति श्रेष्ठ ॥ परी वन्हिबळें लागल्य काष्ठ ॥ तेवीं असे काळाग्नी ॥८॥
पहा पल्लवपत्रझाड ॥ अति विशाळ लावला पाड ॥ परी गाभारी वेष्टितां भिरुड ॥ उशाशीं काळ बैसला ॥९॥
तन्न्यायें दिसूनि येत ॥ वायां जाईल ऐसा सुत ॥ कीं कद्रूलागीं चोखट अमृत ॥ फिकरपणे मिरविले ॥१०॥
कीं यत्नेंकरुनि कचें दुर्घट ॥ संजीवनीचा केला पाठ ॥ परी देवयानीचा शाप उल्हाट ॥ यत्र व्यर्थ तो झाला ॥११॥
कीं सुंदर जाया कर्मे जारिणी ॥ परी पतिभयाच धाक मनीं ॥ तेवीं तो उशाशीं काळ बैसोनि ॥ सकळ जनां मिरवला ॥१२॥
कीं कुसुमशेज मृदुलाकार ॥ परी उसां घालूनि निजे विखार ॥ ते सुखनद्रेचा व्यापार ॥ सुखा लाहे केउता ॥१३॥
तन्न्यायें झालें येथ ॥ राजवैभव अपरिमित ॥ परी काळचक्राची सबळ बात ॥ भ्रमण करीत असे पैं ॥१४॥
ऐसी सदासर्वकाळ ॥ चित्तीं वाहे माय तळमळ ॥ परी सुतासी बोध कराया बळ ॥ अर्थ कांही चालेना ॥१५॥
तंव कोणी ऐके दिवशीं ॥ शीतकाळ मावमासीं ॥ उपरी सहपरिचारिकेंसीं उष्ण घेत बैसलीसे ॥१६॥
ते संधींत गोपीचंद ॥ चौकीविभागीं सकळ स्त्रीवृंद ॥ वेष्टूनि स्नान कराया सिद्ध ॥ चंदनचौकीं बैसला ॥१७॥
चंदनचौकी परी ते कैशी ॥ हेमतगंटी रत्न जैशीं ॥ जडावकोंदणी नक्षत्रांसीं ॥ राजवृंदीं चमकतसे ॥१८॥
सकळ काढूनि अंगींचे भूषण ॥ वरी विराजे राजनंदन ॥ उष्ण उदकीं करीत दंतधावन ॥ चौकीवरी बैसला ॥१९॥
तों सौधउपरी मैनावती ॥ झाली स्वसुतातें पाहती ॥ देखिला जैसा पूर्ण गभस्ती ॥ तेजामाजी डवरला ॥२०॥
राजसेवकाचें भोवतें वेष्टन ॥ परिचारिका वाहती जीवन ॥ परी त्या मंडळांत नृपनंदन ॥ चांगुलपर्णी मिरवतसे ॥२१॥
जैसा अपार पाहतां स्वनंदन ॥ मोहें आलें उदरवेष्टन ॥ तेणें लोटलें अपार जीवन ॥ चक्षूंतूनि झराटले ॥२३॥
परी ते बुंद अकस्मात ॥ मोहें घ्राणाचे उदभव व्यक्त ॥ गोपीचंद चातकातें ॥ स्पर्शावया धावले हो ॥२४॥
म्हणाल बुंद चक्षूदकीं ॥ नोहे उरते सत्कर्मवाकीं ॥ उत्तम फळांवें लक्षूनि सेकी ॥ व्यक्त जलें ते अंगासी ॥२५॥
बुंद नव्हती ते चिंतामणी ॥ हरुष केला भवकाचणी ॥ कीं कृतांतभयातें संजीवनी ॥ भूपशरीरा आदळले ॥२६॥
कीं अर्के पीडित भारी ॥ नृपजन वेष्टला नगरी ॥ तैं ते उतरले घन मनहरी ॥ बुंदवेश धरुनियां ॥२७॥
कीं काळक्षुधेचा पेटला अनळ ॥ तेणें शरीर झालें विकळ ॥ ते संधींत होऊनि कृपाळू ॥ कामधेनु उतरली ॥२८॥
कीं दरिद्राचें अतिवेष्टन ॥ तैसा येथें मिरविला कुबेर येऊन ॥ तन्न्याय सुबुंद घन ॥ रावहदयीं आदळले ॥२९॥
शरीरीं होतां बुंद लिप्त ॥ परी उदभवस्थिती लागली त्यांत ॥ म्हणूनि ऊर्ध्व करुनि मूर्धातें ॥ नभालागीं विलोकीं ॥३०॥
हदयीं होऊनि राव शंकित ॥ म्हणे बुंद कैंचा उदभवला येथ ॥ तरी अंबर झालें असेल व्यक्त ॥ घनमंडळ आगळें ॥३१॥
म्हणूनि ऊर्ध्व करुनि दृष्टी ॥ पाहता झाला नभापोटीं ॥ परी ते निर्मळपणें वृष्टी ॥ झाली कोठूनि म्हणतसे ॥३२॥
ऐसा विचार करितां चित्तीं ॥ दृष्टिगोचरी संभविती ॥ तों रुदन करितां मैनावती ॥ निजदृष्टीं देखिली ॥३३॥
करीत होता दंतधावन ॥ तैसाचि उठला नृपनंदन ॥ उपरी त्वरा वेगीं चढून ॥ मातेपाशीं पातला ॥३४॥
जातांचि पदी ठेवूनिया माथा ॥ उभा जोडूनि हस्तां ॥ म्हणे सांग जी कवण अर्था ॥ उचंबळलीस जननीये ॥३५॥
मजसारखा तूतें सुत ॥ राज्याधीश महीं व्यक्त ॥ ऐसा असूनि दुःखपर्वत ॥ कोठूनि उदेला तंव चित्तीं ॥३६॥
पाहें पाहें प्रताप आगळा ॥ न वर्णवे बळ बळियांकित महीपाळा ॥ मिरवती दर्पकंदर्प केवळा ॥ करभारातें योजिती ॥३७॥
ऐसी असतां बळसंपत्ती ॥ बोललें कुणी दुःखसरितीं ॥ तरी मम कोपाचा दाहक गभस्ती ॥ सांवरेल कोणातें ॥३८॥
जेणें पाहिलें असेल नयनीं ॥ उगीच तीव्र दृष्टी करोनि ॥ तरी तयाचे क्षणें चक्षु काढोनि ॥ तव करीं माये ओपीन गे ॥३९॥
किंवा दाविलें असें बोटी ॥ तरी तींच बोटें काढीन शेवटीं ॥ तरी कवण अर्थ उदेला पोटीं ॥ रुदन कराया जननीये ॥४०॥
अष्टविंशति स्त्रीमंडळ ॥ कीं त्यांनीं ओपिलें कडुवट फळ ॥ तरी शिक्षा करुनि तयां सबळ ॥ मोक्षपंथा मिरवीन ॥४१॥
किंवा माझिये दृष्टी सेवेशीं ॥ उदया पावला अंतर शेषीं ॥ म्हणूनि उदय शोकानिशी ॥ दर्शविली त्वां मातें ॥४२॥
तरी कोणता कवण अर्थ ॥ माते वदे प्रांजळवत ॥ कामनीं वेधक असेल चित्त ॥ तोचि वेध निवटीन मी ॥४३॥
म्हणसील कार्य आहे थोर ॥ करुं न शके सुत पामर ॥ तरी हा देह वेंचूनि समग्र ॥ अर्थ तुझा पुरवीन मी ॥४४॥
जरीं ऐशिया दृष्टीं ॥ अंतर पडेल काय पोटीं ॥ तरी धिक्कार असो मज शेवटीं ॥ पुत्रधर्म मिरवावया ॥४५॥
मग श्वान सूकर काय थोडीं ॥ अवतार मिरविती द्वारीं पवाडी ॥ याचि नीति तया प्रौढीं ॥ निर्माण झालों मी एक ॥४६॥
अहा पुत्रधर्म मग कैसा ॥ माता पिता दुखलेशा ॥ पाहूनि चित्तीं परी हरुषा ॥ भूमार तो नर एक ॥४७॥
आपण मिरवे राणिवा प्रकरणीं ॥ मातापिता दैन्यवाणीं ॥ तयाचे भारें सकळ मेदिनी ॥ विव्हळ दुःखे होतसे ॥४८॥
कांतेलागी शृंगार व्यक्त ॥ मातेसी वसन नेसावया भ्रांत ॥ तयाचे भारीं धरा समस्त ॥ विव्हळ दुःखी होतसे ॥४९॥
कांतेसी नेसावया वस्त्रें भरजरी ॥ माता ग्रंथीं चीर सावरी ॥ तयाचे भारें सकळ धरित्री ॥ विव्हळ दुःखें होतसे ॥५०॥
कांतेसी इच्छा समान देणें ॥ मातेसीं खावया न मिळे अन्न ॥ तयाचे भारें पृथ्वी सधन ॥ विव्हळ दुःखे होतसे ॥५१॥
कांतेसी बसावया उंच शासन ॥ मातेसी कष्टवी दासीसमान ॥ तयाचे भारें धरारत्न ॥ विव्हळ दुःखी होतसे ॥५२॥
रंभेसमान कांता ठेवी ॥ भूतासमान माता मिरवी ॥ तयाचे भारें धरादेवी विव्हळ दुःखी होतसे ॥५३॥
जन्म घेतला जियेचे पोटीं ॥ तीते म्हणे परम करंटी ॥ तयाचे भारें धरा हिंपुटीं ॥ विव्हळ दुःखी होतसे ॥५४॥
कांता सर्व सुखाचे मेळीं ॥ माता दुःखें अश्रु ढाळी ॥ तयाचे भारें धरा विव्हळी ॥ आणि दुःखी होतसे ॥५५॥
कांतेलागीं मृदु भाषण ॥ मातेसी हदयी खोंची बाण ॥ तयाचे भारें धरारत्न ॥ विव्हळ दुःखी होतसे ॥५६॥
आपण मिरवे राणिवासरसा ॥ पितया काळा मातंग जैसा ॥ तयांचे भारें धरा क्लेशा ॥ विव्हळ दुःखी होतसे ॥५७॥
आपण कंठी कुड्या पडुडी ॥ पित्याशिरीं बत्या जोडी ॥ तयाचे मारें धरा मुख मुरडी ॥ विव्हळ दुःखी होतसे ॥५८॥
आपण भक्षी सदा सुरस अन्न ॥ पितर मागती भिक्षा कदन्न ॥ तयाचे भारें ॥ धरारत्न ॥ विव्हळ दुःखी होतसे ॥५९॥
तरी ऐसिये पुत्र सृष्टीं ॥ गळावेत गर्भीहून शेवटीं ॥ तन्न्यास अर्थ पोटीं ॥ माझा न धरी जननीये ॥६०॥
जे तुज वेधक मनकामना ॥ तयासाठीं वेचीन प्राणा ॥ परी माये वो तव वासना ॥ पूर्ण करीन निश्वयेसी ॥६१॥
ऐसी बोलता स्वसुत वार्ता ॥ प्रेमान्धि उचंबळला चित्ता ॥ मग हितार्थरत्न द्यावया हाता ॥ वाग्लहरी उचंबळे ॥६२॥
म्हणे बारे ऐक वचन ॥ प्रेम उदयाचळीं तूं दिव्यरत्न ॥ उदय पावलासी चंडकिरण ॥ शत्रुतम निवटावया ॥६३॥
तया ठायीं अंधकार ॥ मज पीडा वा काय करणार ॥ परिस लाधल्या वसतिस दरिद्र ॥ स्वप्नामाजी नांदेना कीं ॥६४॥
बा रे तव प्रताप दर्प ॥ पादरज झाले धूप ॥ ऐसें असतां कोप कंदर्प ॥ मातें कोण विवरील ॥६५॥
बा रे तीव्र प्रतापी स्थावर केसरी ॥ तयाचे लेकुरा वारण मारी ॥ हा विपर्यास कवणेपरी ॥ मिरवूं आहे जगातें ॥६६॥
राया नरेंद्रा तुझी मी माता ॥ मातें कोण होय गांजिता ॥ परी चिंत्ता उदरी मोहव्यथा ॥ शोकतरु उदवभवला ॥६७॥
बा रे तव स्वरुप पूर्ण अर्क ॥ पाहतां मातें उदेला शोक ॥ म्हणशील जरी अर्थदायक ॥ कवणापरी उदेला तो ॥६८॥
बा रे तव पिता तव समान ॥ स्वरुप उदेलें अर्कप्रमाण ॥ परी काळ अस्ताचळीं जाऊन ॥ गुप्त झाला पुरुष तो ॥६९॥
अहा अपार तो स्वरुपाब्धी ॥ अंतीं वेष्टी वडवानळसंधीं ॥ पडतां बा रे विशाळ बुद्धी ॥ भस्म झाला क्षणांतरी ॥७०॥
अस्थी जळाल्या काष्ठासमान ॥ लोभ दाहिलें जेउतें तृण ॥ मांसस्नेहाचें होऊनि शोषण ॥ स्वरुपातें लोपला तो ॥७१॥
तंव त्या भयाची हुडहुडी मोठी ॥ बा रे मज उदेली पोटीं ॥ तुझें स्वरुप पाहतां दृष्टीं ॥ भयातें उठी उठावे ॥७२॥
बा रे कृतांत महीं विखार ॥ धुमधुशीत वारंवार ॥ टपूनि बैसला जैसा मांजर ॥ मूषकातें उचलावया ॥७३॥
जैसा व्याघ्र जपे गाई ॥ कीं मीन वेंची बगळा प्रवाहीं ॥ तैसें जगातें तन्न्यायीं ॥ कृत्तांत आहारीं नटलासे ॥७४॥
तरी तो व्याघ्र ऐसा सबळ ॥ जिंकूनि योजावा पिंजरीं मेळ ॥ बा रे तैं भयाच वडवानळ ॥ मग स्पर्शणार नाहीं देहातें ॥७५॥
बा रे विखार डंखी दुःख ॥ तोंचि वेंचिल्या सकळ सुख ॥ कंटकीं धरिल्यास सकळ वृश्विक ॥ वेदनेतें मिरवेना ॥७६॥
ऐसेपरी रचूनि युक्ती ॥ सकळ हरावा कृत्तांत गती ॥ व्यर्थ शरीराची माती ॥ करुं नये जन्मल्यानें ॥७७॥
आपण आपुले पहावें हित ॥ सारासार नरदेहांत ॥ पाहें वश्य करुनि रघुनाथ ॥ चिरंजीव झाला बिभीपण ॥७८॥
पाहें नारद वैष्णव कैसा ॥ विष्णु पाराधी नरवेषा ॥ तो श्रीगुरु वरदेषा ॥ अमरपणीं मिरविला ॥७९॥
त्याचि नारदासी कृपाधन ॥ बोलला श्रीव्यास महीकारण ॥ तेणें पिकलें ब्रह्मपण ॥ शुक महाराज तिसरा ॥८०॥
त्याचा कौशिक अनुगृहीत ॥ तेणें करोनि शरणागत ॥ कृष्णयाज्ञवल्की तारुनि निश्वित ॥ तेणें तारिला रामानुज ॥८१॥
ऐसा प्रकाश सांप्रदाय मिरवून ॥ ते पुरुष झाले ब्रह्मसनातन ॥ तेवीं तूं बाळा माझा नंदन ॥ जगामाजी मिरवीं कां ॥८२॥
ऐसें बोधितां मैनावती ॥ संपली येथूनि तिची उक्ति ॥ परी श्रोते कवि ते संप्रदाय पुसती ॥ सांगा म्हणती चातुर्य ॥८३॥
ऐसा प्रश्न कवि पाहून ॥ सांगे संप्रदाय पूर्ण ॥ रामानुजापासून ॥ योगिया संत पैं झाला ॥८४॥
तयापासूनि मुकुंदराज ॥ मुकुंदराजाचा जैत्पाल भोज ॥ जैत्पालाचा धर्मानुज ॥ बोधल्यादिक पैं त्याचे ॥८५॥
यापरी द्वितीय संप्रदायी ॥ माता सुतातें लोटी बोधप्रवाहीं ॥ उमेनें आराधोनि शिवगोसावी ॥ चैतन्यसंप्रदायीं मिरवला ॥८६॥
त्यानें बोधिला कपिलमानी ॥ आणि दुसरा राघवचैतन्यस्वामी ॥ राघवाचा ब्रह्मचैतन्य नेमी ॥ तयाचा केशवचैतन्य ॥८७॥
केशवाचा बाबाचैतन्य ॥ श्रीतुकाराम त्याचा धन्य धन्य ॥ हा चैतन्यसंप्रदाय उत्तम मान्य ॥ संतगणीं मिरवितो ॥८८॥
यापरी तिसरा संप्रदाय ॥ महाश्रेष्ठ म्हणती स्वरुपमय ॥ तरी प्रथम बोधिला कमलोद्भव ॥ हंसरुपें श्रीविष्णूनें ॥८९॥
ते विधीचे सकळ हित ॥ अत्रीनें घेतले सकळ पंथ ॥ अत्रीपासूनि झाले दत्त ॥ तयापासूनि नाथ सकळ ॥९०॥
यापरी सांप्रदाय पाहें ॥ चवथा नंद महीतें आहे ॥ सूर्यापासूनि याज्ञवल्की पाहे ॥ ब्रह्मवेत्ता मिरविला ॥९१॥
तयापासूनि सहजानंद ॥ सहजानंदाचा कूर्म अवतार प्रसिद्ध ॥ कूर्मानें उपदेशिला ब्रह्मानंद ॥ ब्रह्मानंदाचा योगानंद कीं ॥९२॥
योगानंदाचा चिदानंद ॥ जगीं मिरवत आहे प्रसिद्ध ॥ तरी तुवां गोपीचंद ॥ हित करुनि घेई कां ॥९३॥
तेणेंकरुनि अमरपणी ॥ जगीं मिरविसी महाप्राज्ञी ॥ यास्तव बा रे माझे नयनीं ॥ अश्रू लोटले तुजलागी ॥९४॥
याउपरी बोले नृपनाथ ॥ बोलसी माते सत्यार्थ ॥ परी प्रस्तुतकाळीं ऐसा नाथ ॥ कोण मिळेल कोठूनि होईल जननीये ॥९६॥
ऐसी ऐकूनि तयाची मात ॥ माता बोलती झाली त्यातें ॥ बा रे तैसाचि आपुले गांवांत ॥ जालिंदरनाथ मिरवला ॥९७॥
स्वरुप सांप्रदाय परिपूर्ण ॥ तूतें करील ब्रह्मसनातन ॥ तरी तूं कायावाचामनें करुन ॥ शरण जाई तयासी ॥९८॥
बा रे तुझें वैभव थोर ॥ राजकारणी कारभार ॥ परी मायिक सकळ विस्तार ॥ लया जाईल बाळका ॥९९॥
तरी तनमनधनप्राण ॥ शरण रिघावें तयाकारण ॥ आपुलें हित अमरपण ॥ जगामाजी मिरवीं कां ॥१००॥
ऐसें ऐकोनि मातेचें वचन ॥ बोलता झाला त्रिलोचननंदन ॥ म्हणे माते तयासी शरण ॥ जालिया योग्यता फिरावें ॥१॥
सकळ टाकूनि सुखसंपत्ति ॥ राजवैभव दारासुती ॥ आप्तवर्गादि सोयरेजाती ॥ टाकूनि योग कैसा करावा कीं ॥२॥
द्वादशवरुषें मातें ॥ भोगूं दे सकळ वैभवातें ॥ मग शरण रिघूनि त्यातें ॥ योगालागी कशीन कीं ॥३॥
कशीन तरी परी कैसा ॥ मिरवीन ब्रह्मांडांत ठसा ॥ कीं उत्तानपादराजसुतापरी ॥ शिका जगामाजी मिरवीन ॥४॥
माता म्हणे बाळा परियेसीं ॥ पळ घडी भरंवसा नाहीं देहासी ॥ तेथे संवत्सर म्हणतां द्वादशो ॥ देखिले कोणी बाळका ॥५॥
चित्त वित्त आणि जीवित्व आपुलें ॥ अचळ नोहे अशाश्वत ठेलें ॥ क्षणैक काय होईल न कळे ॥ क्षणभंगुर वर्ततसे ॥६॥
बा रे उदकावरील बुडबुडा ॥ कोण पाहील अशाश्वत चाडा ॥ वंध्यापुत्रें घेतला वाडा ॥ मृगजळा केवीं तृषातें ॥७॥
तेवीं वारे सहजीस्थतीं ॥ बोलतां न ये अशाश्वती ॥ स्वप्नप्रवाहीं इंद्रपदासी ॥ भोगीत खरे न मानावें ॥८॥
तन्न्याय अभासपर ॥ सकळ मिरवतसे चराचर ॥ त्यांतूनि कोणीएक रणशूर ॥ शाश्वतपदा मिरवितसे ॥९॥
शुक दत्तात्रेय कपिलमुनी ॥ व्यास वसिष्ठाची मांडणी ॥ प्रल्हादादिक भागवतधर्मी ॥ ऐसे कोणी निवडिले ॥११०॥
नाहींतरी होताती थोडीं ॥ सकळ बांधिली प्रपंचबेडीं ॥ परी यमरायाच्या रक्षकवाडी ॥ एकसरां कोंडिलीं ॥११॥
म्हणूनि बा रे सांगतें तुज ॥ शाश्वत नोहे काळ समस्त ॥ कोणे घडी घडेल केउत ॥ अक्कलकळा कळेना ॥१२॥
ऐसा बोध माता करितां ॥ लुमावंती तयाची कांता ॥ गुप्तवेषें श्रवण करितां ॥ हाय हाय म्हणतसे ॥१३॥
म्हणे माता नोहे पापिणी ॥ पुत्रासी योजिती पुत्रकाचणी ॥ ऐसी राज्यविभवमांडणी ॥ जोग देऊं म्हणतसे ॥१४॥
तरी राज्यासी आली विवशी ॥ उपाय काय करावा यासी ॥ रामासारिखा पुत्र वनवासीं ॥ कैकेयीनें धाडिला ॥१५॥
स्वभ्रताराचा घेतला प्राण ॥ चतुर्थपुत्रा लाविलें रानोरान ॥ तन्न्याय आम्हांकारणें ॥ देव क्षोभला वाटतसे ॥१६॥
दुष्ट स्वप्न दृष्टीं येतां ॥ तकीं मानिती विनाश चित्ता ॥ म्हणतां प्रवेशली दुःखव्यथा ॥ तरी देव क्षोभतात ॥१७॥
दासदासी आपुले हाती ॥ आज्ञेमाजी सकळ वर्तती ॥ ते अवज्ञा करोनि उत्तर देती ॥ तरी देव क्षोभला जाणावें ॥१८॥
सहज ठेविलें धनमांदुस ॥ पुढें काढूं जातां कार्यास ॥ तें न सांपडे ठेविल्यास ॥ तरी देवक्षोम जाणिजे ॥१९॥
सभेस्थानीं सत्यार्थगोष्टी ॥ करितां अनृत वाटे चावटी ॥ लोक बैसती चेष्टेपाठी ॥ तरी देवक्षोभ जाणिजें ॥१२०॥
आपुलें धन लोकांवरी सांचे ॥ तें मागूं जातां स्वयें वाचे ॥ ते म्हणती काय घेतले तुझ्या बापाचें ॥ तरी देवक्षोभ जाणिजे ॥२१॥
आपुली विद्या तीव्रशस्त्र ॥ शत्रुकाननीं विनाशपात्र ॥ ती कार्यार्थ न मिरवे स्वतंत्र ॥ तरी देवक्षोभ जाणावा ॥२२॥
नसतां वांकुडे पाऊल कांहीं ॥ नागाविला जाय राजप्रवाहीं ॥ नसत्या कळीं बैसल्या ठायीं ॥ तरी देवक्षोभ जाणिजे ॥२३॥
आपुला शत्रु प्रतापापुढें ॥ मिरवी जैसा अति बापुढें ॥ त्या शरण रिघतां आपुल्या चाडें ॥ तरी देवक्षोभ जाणिजे ॥२४॥
लोकां उपकार केला विशेष ॥ तेचि लोक मानिती आपुला त्रास ॥ पाहूं नका म्हणती मुखास ॥ तरी देवक्षोभ जाणिजे ॥२५॥
नसता अधिमधीं उत्तरा ॥ नसतीच विघ्ने येती घरा ॥ तेंचि करणें परिहारा ॥ देवक्षोभ जाणिजे ॥२६॥
गृहीचें मनुष्य मुष्टींत सकळ ॥ असूनि वाढे गृहांत कळ ॥ आपुले न चाले कांहींच बळ ॥ तरी देंवक्षोभ जाणिजे ॥२७॥
तरी हेचि नीति उपदेश ॥ माता करीत आहे पुत्रास ॥ तरी बरवें नोहे हा विनाश ॥ जगामाजी मिरवेल ॥२८॥
तरी ह्या द्वंद्वसुखाची कहाणी ॥ पेटेल महावडवानळ वन्ही ॥ राजवैभव हें अब्धिपाणी ॥ भस्म करील निश्वयें ॥२९॥
ऐसा विचार करुनि मानसीं ॥ लुमावंती प्रवेशे स्वसदनासी ॥ येरीकडे मैनावतीसी ॥ उत्तर देंत नरेंद्र ॥१३०॥
म्हणे माय वो तव कामनीं ॥ ऐसेंचि आहे वेधक मनीं ॥ तंव त्या स्वामीची करणी ॥ निजदृष्टी पाहीन वो ॥३१॥
माझें मजलागीं हित ॥ तें द्यावया असेल सामर्थ्य ॥ शोध शोधितां भक्तिपंथ ॥ सहज दृष्टीं पडेल वो ॥३२॥
मग मी सोडूनि सकळांस ॥ तनधनमन ओपीन त्यास ॥ तूं येथून वाईट चित्तास ॥ सहसा न मानीं जननीये ॥३३॥
ऐसें वदोनि समाधानीं ॥ नृप गेला स्नानालागोनी ॥ येरीकडे अंतःपुरसदनीं ॥ काय करी लुमावंती ॥३४॥
परम आवडत्या स्त्रिया पांचसात ॥ तयांच्या आज्ञेंत नृपनाथ ॥ पट्टराणिया प्रीतिवंत ॥ सदा सर्वदा वर्तती ॥३५॥
तयांसी पाठवूनि परिचारिका ॥ बोलाविल्या सद्विवेका ॥ त्यांत लुमावंती मुख्य नायिका ॥ पट्टराणी रायाची ॥३६॥
वेगें मांडूनि कनकासन ॥ बैसविल्या प्रीतींकरुन ॥ तांबूलदि पुढें ठेवून वृत्तांत सांगे रायाचा ॥३७॥
बाई वो बाई विपरीत करणी ॥ मैनावती राजजननी ॥ विक्षेप पेटला तियेचे मनीं ॥ काय सांगू तुम्हातें ॥३८॥
कोण गावांत आला हेला ॥ जालिंदर ऐसें म्हणती त्याला ॥ त्याचा अनुग्रह देऊनियां रायाला ॥ जोग देऊं म्हणतसे ॥३९॥
ऐसें वैर भोगवी माता सुत ॥ निश्वय करुनि केला घटपटीत ॥ रायासी बोधितां श्रवणीं मात ॥ सकळ झाली वो बाई ॥१४०॥
मग राजवैभव सकळ नासलें ॥ स्तंभ भंगल्या सदन पडिलें ॥ मुळींचि अर्कालागीं गिळिलें ॥ मग अंधकार सर्वस्वीं ॥४१॥
मग आपण अष्टविंशती सती ॥ असूनि काय करावी माती ॥ परचक्र येऊन सकळ संपत्ति ॥ विनाशातें पावे हो ॥४२॥
परी येउते अर्थाअर्थी ॥ कैसी करावी ती युक्ती ॥ सांगावी आधीं योजूनि सबळ मतीं ॥ केलिया कारण मोडावे ॥४३॥
अगे वन्ही म्हणूं नये लहान ॥ तो क्षणें जाळील सकळ सदन ॥ तरी त्यातें करुनि सिंचन ॥ विझवूनियां टाकावा ॥४४॥
उशा घातला विखार ॥ मग सुखनिद्रा केवीं येणार ॥ विप भेदूनि गेल्या जठर ॥ जीवित्व काय वांचेल ॥४५॥
तरी प्रथमचि सारासार ॥ करुनि मोडावा सकळ प्रकार ॥ ऐसी बुद्धि रचूनि सार ॥ सुखसंपत्ति भोगा कीं ॥४६॥
ऐसी ऐकूनि तियेची उक्ती ॥ मग तर्कवितर्क करिती त्या युवती ॥ नानाबुद्धि विलाप दाविती ॥ परी निश्वय न घडे कोणाचा ॥४७॥
यापरी विशाळबुद्धी युवती ॥ विचार काढी लुमावंती ॥ की येअर्थी दिसे एक मजप्रती ॥ सुढाळपणीं नेटका ॥४८॥
आपुल्या गावांत जालिंदर ॥ जोगी आहे वैराग्यपर ॥ तरी तयाचा अपाय करुनि थोर ॥ निर्दाळावा सर्वस्वीं ॥४९॥
निर्दाळावा तरी कैसे रीतीं ॥ तयाच्या भक्तीसी मैनावती ॥ आहे तरी राजयाप्रती ॥ निवेदावें कुडे भावें ॥१५०॥
तरी तो तुमचा वसवसा ॥ ग्रीवे मिरवितसे भयार्थ फांसा ॥ म्हणूनि युक्ति रचिली मानसा ॥ गाढपणीं ऐकावी कीं ॥५१॥
निवेदावें तरी कैसें ॥ काम न आवरे मैनावतीस ॥ म्हणूनि चित्तीं उदास ॥ जालिंदर भोगितसे ॥ ॥५२॥
जालिंदराचा अनुग्रह देऊन ॥ जोगी करावा राजियाकारण ॥ मग करुनि पाठवावा तीर्थाटन ॥ अथवा तपाचे कारणीं ॥५३॥
मग तो गेलिया दूर देशीं ॥ गृहीं आणूनि जालिंदरासी ॥ बैसवोनि राज्यासनासी ॥ सकळ सुखा भोगावें ॥५४॥
ऐसें सांगूनि सकळ रायातें ॥ उदय करावा कोपानळातें ॥ मग सहजविधि जालिंदरनाथ ॥ भस्म होईल त्यामाजी ॥५५॥
जैसे विषय अति गोड ॥ गोडचि म्हणूनि करावा पुड ॥ मग तें मिरवे शत्रुचाड ॥ द्वंद्वसुख वाटावया ॥५६॥
ऐसा विचार करुनी गोमटा ॥ जात्या झाल्या त्या बरवंटा ॥ येरी सांगे राजपटा ॥ गोपीचंद मिरवला ॥५७॥
राजकारणीं अपार वार्ता ॥ रागरंग कुशळता ॥ मानरंजनीं नृपनाथा ॥ दिवस लोटूनि पैं गेला ॥५८॥
मग निशाउदय तममांडणी ॥ तेही प्रहर गेली यामिनी ॥ मग पाकशाळेंत भोजन करुनी ॥ अंतःपूरीं संचरला ॥५९॥
संचरला परी लुमावंती ॥ तिच्याचि गेला सदनाप्रती ॥ तिने पाहुनी राजाधिपती ॥ कनकासनी बैसविला ॥१६०॥
उचलोनि परमभक्तीं मांदार ॥ बैसला आहे मंचकावर ॥ गौरवूनि षोडशोपचार ॥ प्रेमडोहीं बुडविला ॥६१॥
मग तो राव होऊनि निर्मर ॥ रतिसुखाचा करुनि आदर ॥ यावरी गजगामिनी जोडूनि कर ॥ बोलती झाली रायातें ॥६२॥
हे महाराज प्रतापतरणी ॥ एक वार्ता ऐकली कानीं ॥ परी वदतां भय कीं मनीं ॥ संचरत आहे महाराजा ॥६३॥
जरी न बोलावें ठेवूनी गुप्त ॥ तरी महाअनर्थाचा पर्वत दिसत ॥ वदूं तंव तरी भयांत ॥ चित्त गुंडाळा घेतसे ॥६४॥
ऐसा उभय पाहतां अर्थ ॥ भ्रांतीमाजी पडलें चित्त ॥ तरी सुखशब्दाचा सरुनि वात ॥ वार्ता अवघड महाराजा ॥६५॥
ऐसें ऐकूनि राव बोलत ॥ म्हणे सकळ सोडूनि भयातें ॥ निर्विकार कवण अर्थ ॥ असेल तैसें कळविजे ॥६६॥
येरी म्हणे द्याल भाष्य ॥ तरी चित्त सोडील भयदरीस ॥ मग खरें खोटें बरें रत्नास ॥ तुम्हांलागीं अर्पिन तें ॥६७॥
ऐसें वचन नृप ऐकतां ॥ मग करतलभाष्य झाला देंता ॥ म्हणे मम दर्पभयाची व्यथा ॥ सोडूनि वार्ता बोल कीं ॥६८॥
येरी म्हणे जी एक कुडें ॥ मातेनें रचिलें तुम्हांपुढें ॥ जालिंदर योगी विषयपांडें ॥ वश्य केला आहे की ॥६९॥
परी तुमचा भयाचा संदर्प ॥ अंगी विरला विषयकंदर्प ॥ तेणेंकरुनि बुद्धी कुरुप ॥ तिनें वरिली आहे जी ॥१७०॥
तुम्हांसी अनुग्रह देऊनि त्याचा ॥ वेष द्यावा योगीयाचा ॥ मग तीर्थाटनीं योग तुमचा ॥ बोळवावें तुम्हांते ॥७१॥
तुम्ही गेलिया तपाकारण ॥ दूरदेशी विदेशाकारण ॥ मग जालिंदराप्रती आणून ॥ राज्यासनीं ओपावा ॥७२॥
ऐसें प्रकरणीं सहजस्थिती ॥ श्रुत मात झालें आम्हांप्रती ॥ परी आमुचे सौमाग्यनीतीं ॥ भाग्यार्क दिव्य जाहले ॥७३॥
आमचें कुंकुम होतें अचळ ॥ म्हणोनि दृष्टीं आले ऐसे फळ ॥ यापरी तुम्हा नृपाळ ॥ वाईट बरें विलोका ॥७४॥
ऐसी ऐकोनि तियेची वार्ता ॥ उज्बळला क्रोधनळाच्या माथां ॥ मग अनर्थानळाच्या शाखा दावितां ॥ भयंकररुपी जाहलासे ॥७५॥
मग तो क्रोध न वदवे वाणी ॥ प्रत्यक्ष आला वडवानळ अग्नी ॥ नाथ जालिंदर समुद्रपाथी ॥ प्राशावया क्षोभला ॥७६॥
मग तो उठोनि तैसेचि गतीं ॥ बाहेर जाय तो नृपती ॥ मंत्री बोलावूनि सेवकांहातीं ॥ जालिंदरा पाहों चला ॥७७॥
शीघ्र आणोनि कामाठ्यांसी ॥ गर्ती योजिली कूपासरसी ॥ नाथ जालिंदर ते उद्देशीं ॥ तयामाजी लोटिला ॥७८॥
अश्वलीद न गणती ॥ तेथें सर्वत्र पडली होती ॥ ती लोटूनि गर्तेवरती ॥ नाथजती बुजविला ॥७९॥
ऐसें गुप्त करोनि प्रकरण ॥ राव सेवी आपुलें स्थान ॥ परी सेवकां ठेविले सांगोन ॥ मात बोलूं नका ही ॥१८०॥
जरी होतां मुखलंपट ॥ मम श्रोत्रीं आलिया नीट ॥ त्याचें करीन सपाट ॥ यमलोकीं मिरवीन कीं ॥८१॥
ऐसी ऐकूनि भयंकर वार्ता ॥ दर्पासिंह तो योजूनि माथां ॥ रागेला परी सेवकाचित्ता ॥ धुसधुसी मिरवीतसे ॥८२॥
इतुके प्रकरणीं मध्ययामिनी ॥ झाली म्हणूनि नेणती जनीं ॥ अर्कोदयीं पाहिला स्वामी ॥ म्हणती उठोनि गेला असे ॥८३॥
एक म्हणती त्याचें येथें काय ॥ स्वइच्छे बसावें वाटेल तेथ ॥ हा ग्राम नव्हे आणिक राय ॥ ग्रामवस्तीं विराजला ॥८४॥
ऐशी बहुतांची बहुत वाणी ॥ प्रविष्ट झाली जगालागोनी ॥ कीं जालिंदर गेला येथूनी ॥ महीं भ्रमण करावया ॥८५॥
ऐसी वार्ता नगरलोकीं ॥ उठली ऐकूनि परिचारिकी ॥ त्या जाऊनि साद्विवेकी ॥ मैनावतीसी सांगती ॥८६॥
कीं महाराज आपुला गुरु ॥ वस्तुफळाचा कल्पतरु ॥ उठोनि गेला कोठें दुरु ॥ महीं भ्रमण करावया ॥८७॥
ऐसें ऐकोनि मैनावती ॥ असंतोषली परम चित्तीं ॥ म्हणे मम सुताचे दैवाप्रती ॥ लाभ नाहीं आतुडला ॥८८॥
ऐसें म्हणोनि संकोचित ॥ नेत्रीं प्रेमाश्रु ढाळीत ॥ येरीकडे जालिंदरनाथ ॥ कैसे स्थितीं राहिला ॥८९॥
तरी अवश्य भविष्य जाणणार ॥ आणि मैनावतीचा लोभ अपार ॥ आणि शत्रुमित्र पाहणार ॥ एकरुपीं समत्वें ॥१९०॥
नातरी परम प्रतापी वासरमणी ॥ क्षणें टाकील ब्रह्मांड जाळोनि ॥ तो भद्र ज्याची विपर्यासकरणी ॥ तुष्ट कैसा राहिला ॥९१॥
जो द्वंद्वातीत मूर्तिमंत ॥ दंभरहित स्वरुपीं मिरवत ॥ ममता निःसंग विरहित ॥ कार्याकार्य जाणोनी ॥९२॥
असो गर्तेमाजी यतिनाथ ॥ वज्रासनातें घालोनि खालतें ॥ आकाशास्त्र प्रेरुनि भोंवतें ॥ स्वस्थचित्तीं बैसला ॥९३॥
आकाशास्त्र असतां भोंवतें ॥ लीद मिरवे सभोंवतें ॥ यापरी आकाशास्त्र माथां ॥ वज्रास्त्र स्थापिलें ॥९४॥
तेणेंकरोनि अधरस्थळी ॥ लीद मिरविली आहे शिरीं ॥ येरीकडे अंतःपुरीं ॥ जनवार्ता समजली ॥९५॥
नाथ जालिंदर गेला निघोन ॥ मग सकळ स्त्रियांचें झाले समाधान ॥ बरें झालें म्हणती निधान ॥ येऊनि पहुडल्या सेजेसी ॥९६॥
यापरी पुढें सुरस ॥ धुंडीसुत सांगेल श्रोतियांस ॥ तरी सर्व श्रोतीं टाकूनि आळस ॥ अवधान द्यावें पुढारां ॥९७॥
मालू धुंडी नरहरी वंशीं ॥ कथा वदेल नवरसी ॥ परी वारंवार श्रोत्यांसी ॥ कृपा अवधान मागतसे ॥९८॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ चतुर्दशाध्याय गोड हा ॥१९९॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय १५
श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी जगत्पालका ॥ मुनिमानसचकोरमृगांका ॥ कृपांबुदातया पूर्णशशांका ॥ ग्रंथादरीं येई कां ॥१॥
मागील अध्यायीं कथन ॥ तुवां वदविलें कृपा करुन ॥ गर्तकूपीं अग्निनंदन ॥ गोपीचंदें घातला ॥२॥
घातला परी कैसा लाग ॥ कीं कोठें नाहीं मूसमाग ॥ जैसा शंकर गेल्यामाग ॥ फसवूनि त्यासी वरियेलें ॥३॥
असो पुढें आतां श्रोती ॥ श्रवण करावी रसाळ उक्ती ॥ सिंहावलोकनीं घेऊनि गती ॥ मागील कथा विलोका ॥४॥
बद्रिकाश्रमीं पूर्ण तपासी ॥ गोरक्ष कानिफा जान्हवीतीरासी ॥ तप आचरितां द्वादशवर्षी ॥ उद्यापन उरकिलें ॥५॥
परी याचें त्यासी नाहीं ठाऊक ॥ कायाभुवनीं उभय अर्क ॥ संगोपीत कामांतक ॥ परी माहीत नाहीं अन्योन्यां ॥६॥
पुढील भविष्योत्तर जाणून ॥ गुप्त ठेविलें ओळखून ॥ यापरी तप झालिया पूर्ण ॥ उभयतांही बोळविलें ॥७॥
कानिफा निघाला उत्तरदेशीं ॥ महातपी तो गोरक्षशेखी ॥ उत्तरपूर्णमध्य कोणासी ॥ संचार करीत चालिला ॥८॥
प्रयाग गया काशी करुन ॥ श्रीगुरुतें शोधी गजकर्णनंदन ॥ यापरी पूर्ण दक्षिण कोण ॥ गोरक्ष शोधी मच्छिंद्रा ॥९॥
शोधीत परी तो कैसा ॥ कीं जलाविण विभक्त मासा ॥ कीं बाळ मातेचे वसवसा ॥ सदोदित हदयांत ॥१०॥
नावडे त्यातें अन्नपाणी ॥ नावडे निद्रा सुखासनीं ॥ सदा भंवते भाविक मनीं ॥ उद्वेगचक्रीं पडियेला ॥११॥
श्रीगुरु आठवूनि चित्तांत ॥ भ्रमण करीतसे पिशाचवत ॥ साडी श्वास आणूनि हेत ॥ नाथ हे नाथ म्हणोनि ॥१२॥
वारंवार हंबरडे फोडीत ॥ म्हणे कधीं भेटती गुरुनाथ ॥ प्राण डोळां उरला किंचित ॥ पाय आतां दाखवीं ॥१३॥
ऐसी प्रेमें होतसे वृष्टी ॥ आपुल्या पुसे वागवटी ॥ म्हणे पहिला असेल मच्छिंद्र जेठी ॥ कोणी तरी सांगा हो ॥१४॥
ऐसें बहुधा बहुतां पुसून ॥ नाना क्षेत्री करी गमन ॥ तो भ्रमत गौडदेशाकारण ॥ हेळापट्टणीं पातला ॥१५॥
तपें मांस भक्षिलें समग्र ॥ अति सूक्ष्म जर्जर शरीर ॥ त्यावरी श्रीगुरुवियोगचिंताशर ॥ हाडीं टोले मारीतसे ॥१६॥
जेथें बैसे तेथें वसे ॥ नीरबिंदू वाहती नेत्रास ॥ कार्याकारण कोण्या क्षेत्रास ॥ भिक्षा मागूं जातसे ॥१७॥
तों हेळापट्टण नगरामाझारी ॥ येऊनि बैसला क्षणभरी ॥ तों द्वारपाळ ग्रामद्वारीं ॥ बैसले होते कांहींसे ॥१८॥
त्यांनी पाहूनि गोरक्षनाथ ॥ आदेश म्हणूनि त्यातें नमीत ॥ परी गोरक्ष तयां द्वारपाळां पुसत ॥ मच्छिंद्रनाथ आहे कीं ॥१९॥
तवं ते म्हणती आमुचे गांवीं ॥ मच्छिंद्र नामें कोणी गोसावी ॥ महाराजा आलाचि नाहीं ॥ काय सांगावी सुखव्यक्ती ॥२०॥
परी नाथा एक तापसी ॥ आला होता या गांवासी ॥ नाम जालिंदर या जगासी ॥ मिरवत होता महाराजा ॥२१॥
काय सांगावी तयाची नीती ॥ लोकांसी वाटे जैसा गभस्ती ॥ तो तृणभारा वाहतां माथीं ॥ अधर आम्ही पाहातसों ॥२२॥
गोरक्ष म्हणे काय कारण ॥ मस्तकीं वाहतसे तृण ॥ येरी म्हणे तो काननांतून ॥ गोधनाकरितां आणीतसे ॥२३॥
गोरक्ष म्हणे गोधन कोणाचें ॥ येरी म्हणती तें गांवीचें ॥ परी निःस्पृहवृत्ति गोधनाचें ॥ पालन करी महाराजा ॥२४॥
गोरक्ष म्हणे किती दिवस ॥ राहिला होता या वस्तीस ॥ राहूनि लोप कवण ठायास ॥ झाला पुढें तो सांगा ॥२५॥
येरी म्हणती योगद्रुमा ॥ एक संवत्सर राहिला या ग्रामा ॥ पुढें गेला कोठें तें आम्हां ॥ माहीत नाहीं महाराजा ॥२६॥
याउपरी गोरक्षनाथ ॥ दिवस किती लोटले ते पाहात ॥ येरी म्हणे दश आजपर्यंत ॥ लोटले संवत्सर महाराजा ॥२७॥
ऐसी ऐकूनि तयांची वाणी ॥ गोरक्ष विचारी आपुले मनीं ॥ तरी कां माझा स्वामी नाम पालटूनी ॥ जगामाजी विचरला ॥२८॥
मी सांडूनि पूर्ण तपास ॥ लागावया करीत येईन धांवत ॥ म्हणूनि पालटिलें स्वनामास ॥ गांवामाजीं मिरवला ॥२९॥
ऐसी कल्पना आणूनि मनीं ॥ अश्रुधारा वाहती नयनीं ॥ म्हणे महाराजा गेलासी सोडुनी ॥ मज पाडसा कैसा रे ॥३०॥
टाकूनि निर्वाण काननांत ॥ कोठें गेला माझा नाथ ॥ मी अर्भक अज्ञान बाळक ॥ बहुत मोकलिलें कैसें मज ॥३१॥
हे नाथ तूं सकळमय ॥ सर्वस्वी बापमाय ॥ तुजविण मातें कोण आश्रय ॥ तिन्हीं लोकीं दिसेना ॥३२॥
अहा मज पाडसाची येरणी ॥ चरुं गेली कोणे रानीं ॥ माझें स्मरण सकळ सांडूनी ॥ कैसी गुंतली तिकडेचि ॥३३॥
अहा मग वत्साची प्रेममाउली ॥ कोण रानीं चरुं गेली ॥ परी माझे स्मरण विसरली ॥ कैसी गुंतली तिकडेचि ॥३४॥
अहा माझी मोहाची माय ॥ करुं गेली अंतराय ॥ मज ते विसरुनि सदयहदय ॥ कैसी गुंतली तिकडेचि ॥३५॥
ऐसें बोलूनि विलाप करीत ॥ ऊर्ध्व हंबरडा मारुनि धांवत ॥ पोट कवळुनि श्वास सोडीत ॥ अहा नाथ म्हणूनी ॥३६॥
मग ते कानवाळू द्वारपाळ ॥ म्हणती नाथा न करीं तळमळ ॥ तुम्हां मायलेंकरांचा मेळ ॥ ईश्वर करील पुढारां ॥३७॥
ऐसी वदती ते वाणी ॥ गांवांत धाडिला भिक्षेलागूनी ॥ मग तो गोरक्ष सदनोसदनीं ॥ अलक्ष गाजवीत जातसे ॥३८॥
परी जालिंदर होता ज्या ठायीं ॥ तेथें सहज आला भिक्षेस पाहीं ॥ तैं एकटएक सदन सांई ॥ पाहुनि अलख म्हणतसे ॥३९॥
तो सवाल ऐकूनि जालिंदरनाथ ॥ आदेश म्हणत महीआंत ॥ ते आदेश गोरक्षाप्रत ॥ श्रवण झाले तांतडी ॥४०॥
मग ते आदेश वंदूनि पुढती ॥ म्हणे कोठे आहांत महाराज जती ॥ येरु म्हणे महीगती ॥ विराजलोसे महाराजा ॥४१॥
गोरक्ष म्हणे कवण नामीं ॥ मिरवत आहांत नाथा स्वामी ॥ येरी म्हणे मनोधर्मी ॥ नाथ जालिंदर म्हणतात ॥४२॥
परी महाराजा योगद्रुमा ॥ कवण नाम मिरवतसे तुम्हां ॥ आणि वहदहस्तप्रसादउगमा ॥ गुरु कोण तुमचा हो ॥४३॥
गोरक्ष म्हणे महाराजा ऐकें युक्ती ॥ तुम्ही सेविली महीगर्ती ॥ जगीं प्रतेष्टुनी पाय मती ॥ भंगित झाली लोकांची कोपानळ पेटला ॥४६॥
म्हणे महाराजा आज्ञा करावी ॥ क्षणेंचि घालीन पालथी मही ॥ तंव त्या नृपाची प्रौढी कांहीं ॥ भस्म करीन क्षणांत ॥४७॥
जैसा अग्नि पेटला सदनांत ॥ तेणें तृणतंतूचें कोण गणित ॥ तन्न्यायें येथील नृपनाथ ॥ भस्म करीन महाराजा ॥४८॥
अहा ऐसी गुरुमूर्ती ॥ देवां दानवां वरद अती ॥ ऐशा स्वामीसी घालूनि गर्ती ॥ राज्य कैसा करितो जी ॥४९॥
तरी आतांचि आज्ञा प्रमाण ॥ लागूं नेदीं एक क्षण ॥ मग जालिंदर बोले वचन ॥ ऐसें नोहे महाराजा ॥५०॥
या कार्याचें पुढें कार्य ॥ नातरी हदयीं विचारुनि पाहें ॥ नाथपंथ येणें दुणावे ॥ हेंचि भविष्य असे पहा ॥५१॥
तरी आतां क्षमा करुन ॥ पुढें महाराजा करी गमन ॥ परी हें ऐसें वर्तमान ॥ बोलूं नको जगासी ॥५२॥
तुम्ही हिंडतां सहज महीसी ॥ मम सुत कानिफा भेटतां तुम्हांसी ॥ श्रुत करावें कृत्य त्यासी ॥ वृत्तांत यथींचा सकळिक ॥५३॥
मग तो युक्तिप्रयुक्ती करुन ॥ संपादूनि रायासी कल्याण ॥ मातें काढील गर्तेतून ॥ वाढवील तो नाथपंथ ॥५४॥
ऐसें सांगूनि गोरक्षनाथ ॥ आदेश म्हणू बोळवीत ॥ आणि गोरक्ष ऐकूनि शांत ॥ होऊन आदेश म्हणतसे ॥५५॥
मग आदेशशब्दोंचे गमन ॥ करुनि निघाला गोरक्षनंदन ॥ आहारापुरतें मेळवूनि अन्न ॥ उपहारा संपादी ॥५६॥
मग शिंगी शेली करुनि ग्रहण ॥ करिता झाला मार्गी गमन ॥ तों जगन्नाथ प्राचीनस्थान ॥ तेथें जाऊनि पोहोंचला ॥५७॥
येरींकडे कानिफानाथ ॥ गांवोगांवी भ्रमण करीत ॥ परी ज्या गांवी जाय तेथें ॥ जगालागीं बोधीतसे ॥५८॥
कानिफामुखाचिये बोधस्थिती ॥ ऐकूनि परम जन मानवती ॥ सलिलप्रेम दाटूनि चित्तीं ॥ अनुग्रह घेती तयाचा ॥५९॥
मग त्या गांवांत एकेक दोन ॥ सच्छिष्य निघती विरक्तमान ॥ प्रपंचराहणी लाथ मारुन ॥ नाथासवें चालती ॥६०॥
ऐसे एक दोन पाच सात ॥ दहाविसांचा मेळा जमत ॥ होतां होतां सप्तशत ॥ दाटले शिष्य समागमें ॥६१॥
पूर्वदेशीं करितां गमन ॥ तो स्त्रीराज्य दोषसघन ॥ तयाच्या सीमेपर्यंत जाऊन ॥ उलट पाहती माघारां ॥६२॥
स्त्रीराज्यांत पुरुष कोणी ॥ नाहीं हे विख्यात जनश्रुतकर्णी ॥ म्हणोनि शिष्यमंडळ दणाणोनि ॥ परतोनि पाहती माघारीं ॥६३॥
ठायीं ठायीं करिती विचार ॥ म्हणती स्त्रीराज्यदेव तीव्र ॥ तेथें प्रवेश करितां नर ॥ वाचत नाहीं सहसाही ॥६४॥
ऐसा देश कठिण असून ॥ स्वामी करिती तयांत गमन ॥ तरी अग्निकुंडीं सकळां नेऊन ॥ पूर्ण आहुती इच्छीतसे ॥६५॥
जरी सेविल्या हलाहलातें ॥ मग कोण पुरुष जगेल तेथे ॥ जेवी तीव्र अग्नीत शिरतां तेथें ॥ आहाळेना कैसें म्हणावें ॥६६॥
सदनीं प्रेरिला वैश्वानर ॥ सदन झाले स्त्रदिरांगार ॥ तयामाजी निघतां नर ॥ वांचेल कैसा सहसा तो ॥६७॥
कीं पतंग घेता दीपाची भेटी ॥ त्याचि रीती येथें गोष्टी ॥ दिसूनि येती परी शेवटीं ॥ मृत्यु आम्हा दिसतसे ॥६८॥
ऐसें होतां निश्चयवचन ॥ कोणी म्हणती करा पलायन ॥ जीवित्व वाचल्या साधन ॥ घडून येईल महाराजा ॥६९॥
एक म्हणती ऐसें करावें ॥ सदृढ धरावे गुरुचे पाय ॥ मग जीवित्वाचें भय काय ॥ जातसे तरी जाऊं द्या ॥७०॥
काय वाचा तनुमनधन ॥ प्रथम त्यासी केलें अर्पण ॥ मग या जीवित्वाची आस्था धरुन ॥ व्रतालागीं कां भंगावें ॥७१॥
एक म्हणती लागलें वेड ॥ कैंचे व्रत पडिपाड ॥ जीवित्व हरल्या व्रतकोड ॥ कोणी दृष्टीं पाहिलें ॥७२॥
तरी हा अर्थ सांडूनि धन ॥ या स्वामीलागीं चुकवून ॥ गृहस्थांनो पलायन ॥ करुनि जावित्व वांचवा ॥७३॥
या स्वामीसी लागलें वेड ॥ सादर मृत्युझांपड ॥ जया ठायीं पडेल धाड ॥ चालूनि जातो त्या ठायीं ॥७४॥
ऐसें तुम्हांसीं सत्य भासेल ॥ तरी हे मानूनि घ्यावे बोल ॥ जीवित्वाची आस्था असेल ॥ तरी बोल्र फोल न मानावे ॥७५॥
ऐसें ठायी ठायीं ताटीं ॥ बैसूनि करिती बोलचावटी ॥ परी हा अर्थ सकळ पोटीं ॥ कानिफातें समजला ॥७६॥
मनांत म्हणे भ्याले सकळ ॥ हीनबुद्धि अति दुर्बळ ॥ परी आपुला प्रताप सांगतां तुंबळ ॥ सत्य वाटणार नाहीं यासी ॥७७॥
मग करीं कवळूनि भस्मचिमुटी ॥ स्पर्शास्त्रप्रयोग पोटीं ॥ जल्पूनि प्रेरी महीपोटीं ॥ तिन्ही दिशा लक्षुनी ॥७८॥
पुढील मात्र मार्ग ठेवूनि मोकळा ॥ दिशा बंधन केल्या सकळा ॥ केल्या परी ऐशा बळा ॥ देवदानवां आतुळेना ॥७९॥
केले अर्थ द्व्यर्थपर ॥ शिष्य पळूनिं नाहीं जाणार ॥ आणि मारुतीचाही भुभुःकार ॥ पोहोचूं नये त्या ठाया ॥८०॥
ऐसें स्पर्शास्त्र पृष्ठीं ॥ रचूनि शांत बैसला जेठी ॥ मग शिष्यां पाचारुनि शेवटीं ॥ पुसता झाला तथासी ॥८१॥
लहान मोठे मेळवून ॥ समुद्रायासी बैसवून ॥ म्हणे आम्हांलागीं जाणें ॥ स्त्रीराज्यांत आहे कीं ॥८२॥
परी तो देश कठिण ॥ वांचत नाहीं पुरुषरत्न ॥ हनुमंतभुभुःकारेंकरुन ॥ प्राणहानी होतसे ॥८३॥
पुढें देश बहुत कठिण ॥ परी आम्हांलागीं आहे जाणे ॥ तया देशींचे तीर्थ करुन ॥ येऊं ऐसे वाटतसे ॥८४॥
आमुचा विश्वास गुरुपायीं ॥ जरी असेल भवप्रवाहीं ॥ तरी देशाची लंघूनि मही ॥ पुनः येऊं माघारे ॥८५॥
नातरी सुखें जावो प्राण ॥ परी मनाची धांव घेई पूर्ण ॥ तरी तुमचा विचार कवण ॥ तो मजप्रती दर्शवावा ॥८६॥
जें निःसीम गुरुच्या असती भक्तीं ॥ तिहीं धरावी माझी संगती ॥ नातरी जीवलोम असेल चित्तीं ॥ तिहीं जावें माघारें ॥८७॥
ऐसें सांगूनि बोलावीत ॥ म्हणे देखिली बुद्धि करा येथ ॥ मग निःसीम भक्तांचे किंचित ॥ तया ठायी राहिले ॥८८॥
सातशतांत सात जाण ॥ ठायीं उरले स्थान धरुन ॥ वरकड कंबरवस्ती करुन ॥ कल्पिल्या मार्गी चालिले ॥८९॥
मनांत मानिती सुखवसा ॥ म्हणती तस्करबुद्धीचा ठसा ॥ पळूनि जाता काजळीलेशा ॥ मूर्खत्व येते आपणांसी ॥९०॥
तरी फार बरवें झालें ॥ स्वामीनें अंतर ओळखिलें ॥ उजळणी बोळविले ॥ कीर्तिमाहात्म्य रक्षुनी ॥९१॥
ऐसा चित्तीं सुखवसा मानून ॥ आले पंथी करिती गमन ॥ एक कोस गेले धांवून ॥ सीमेपर्यंत ग्रामाच्या ॥९२॥
परी स्पर्शास्त्र सीमा लक्षून ॥ बैसलें होतें मही वेष्टून ॥ तेणें येतांच धरिले कवळून ॥ महिसीं दृढ केले ते ॥९३॥
पद झालें महीं व्यक्त ॥ मागें पुढें ठेवाया नसे शक्त ॥ जैसें सावज गुंतल्या चिखलांत ॥ बळ कांहीं चालेना ॥९४॥
असो झाले महीं व्यक्त ॥ म्हणूनि हस्ते काढूं जात ॥ तों हस्त झाले महीं लिप्त ॥ मग सकळ ओणवे झाले ॥९५॥
येरीकडे कानिफानाथ ॥ त्या सातातें बोलावूनि घेत ॥ जवळ बैसवूनि सकळ वृत्तांत ॥ निवेदिला तयांचा ॥९६॥
तुम्ही करावें आतां ऐसें ॥ शीघ्र जाऊनि त्या महीस ॥ पाषाण करीं उचलोनि विशेष ॥ तयांच्या पृष्ठी स्थापावे ॥९७॥
मग विभक्तास्त्रविभूति ॥ चर्चूनि तयांच्या भाळाप्रति ॥ मागूनि पाठविलें साती ॥ समाचारा तयांच्या ॥९८॥
ते तंव श्रीगुरुचे आज्ञेकरुन ॥ पहात चालिले सीमास्थान ॥ तरी ते सर्वही ओणवे होऊन ॥ ठायीं ठायीं खुंटले ॥९९॥
सातांसी पाहूनि अवघ्या मूर्ती ॥ परम चित्तीं लज्जित होती ॥ अधोवदन करुन्मि पाहती ॥ परी न देती उत्तर ॥१००॥
हे जाऊनि बोलती त्यांतें ॥ कैसें सोडूनि गुरुतें ॥ जीवित्वलोभ धरुनियां मनातें ॥ मार्ग केला पुढारां ॥१॥
परी ईश्वराची अगाध करणी ॥ सकळ पडलां महीं खिळूनी ॥ ऐसिया रीतीं कोण तरुनी ॥ गेला आहे सांगा पां ॥२॥
मग हस्ते सकळ पाषाण ॥ पृष्ठीं ठेविती बळेंकरुन ॥ स्पर्श होतांचि जाती चिकटून ॥ आंग हालवितां पडेना ॥३॥
मग परम आक्रंदती ॥ चुकलों चुकलों ऐसें म्हणती ॥ आतां क्षमा करुनि चित्तीं ॥ सोडवावें आम्हांतें ॥४॥
येरु म्हणती खुशाल असा ॥ जीवित्वाचा धरुनि भरंवसा ॥ स्वामी पाहूनि आलिया देशा ॥ सोडवूनि नेऊं तुम्हांसी ॥५॥
गुरु करितां हा कशाला ॥ संकट पडतां काढितां पळा ॥ परी ज्याची क्रिया त्याची त्याला ॥ फलद्रूप होतसे ॥६॥
आतां स्वस्थ असा चित्तीं ॥ अम्ही जातों स्त्रीदेशाप्रती ॥ दैवें वांचूनि आलिया अंतीं ॥ सोडवूनि नेऊं तुम्हांतें ॥७॥
ऐसें सकळां करुनि भाषण ॥ सकळां पृष्ठीं देऊनि पाषाण ॥ परतते झाले गुरुआज्ञेकरुन ॥ परी ते पाहूनि आरंबळती ॥८॥
म्हणती गुरुमायेहूनि माय ॥ होऊनियां सदस्यहदय ॥ आम्हांसही सवें न्यावें ॥ स्त्रीराज्यामाझारी ॥९॥
आमुची सकळ गेली भ्रांती ॥ आणि गुरुची समजली प्रतापशक्ती ॥ आतां सकळ नसूनि दुर्मती ॥ विश्वासाते टेंकलों ॥११०॥
ऐसी करितां विनवणी ॥ ती ऐकिला सातजणीं ॥ मग म्हणती श्रीगुरुतें सांगुनी ॥ सुटका करुं तुमची ॥११॥
ऐसें बोलूनि सकळांकारण ॥ पुनः आले परतून ॥ म्हणती महाराजा दैन्यवाण ॥ शिष्यकटक मिरवले ॥१२॥
त्यांची नासिली सकळ भ्रांती ॥ पृष्ठी पाषाण घेऊनि आरंकळती ॥ तरी आतां कृपा ओसंडोनि चित्तीं ॥ मुक्त करा सर्वांतें ॥१३॥
आतां येथूनि गेलिया प्राण ॥ सोडणार नाहीं आपुले चरण ॥ सर्वही स्थिर मती धरुन ॥ चरणाचरी लोटतील ॥१४॥
नाना युक्तींकरुन ॥ करितील श्रीगुरुचें समाधान ॥ हें सच्छिंष्यांचें ऐकूनि वचन ॥ नाथ चित्तीं तोषला ॥१५॥
मग विभक्तास्त्रमंत्र होंटी ॥ जल्पूनि योजिली भस्मचिमुटी ॥ ओपूनि शिष्या करसंपूटी ॥ म्हणे चर्चूनि यावे तयातें ॥१६॥
मग एक शिष्य जाऊनि तेथें ॥ भाळीं चर्चूनि भस्मचिमुटातें ॥ चर्चिता झाले सकळ मुक्त ॥ सातां उणें सातशें ॥१७॥
ऐसे मुक्त झाले सकळ जनीं ॥ येऊनिं लागले गुरुचे चरणीं ॥ नाथ तयालागीं पाहुनी ॥ अहा अहा म्हणतसे ॥१८॥
असो ऐसें बोलूनि बचन ॥ तेथूनि टाळितां मग मुक्काम ॥ स्त्रीदेशाचे सीमेवरी जाऊन ॥ वस्तीलागीं विराजती ॥१९॥
तेथें दिन लोटल्या झाली रात्री ॥ तो चमत्कार वर्तला ते क्षितीं ॥ भुभुःकार द्यावया मारुती ॥ सेतुहूनि चालिला ॥१२०॥
तों मार्गी येतां अस्त्र सबळ ॥ वेष्टित झालें पदकमळ ॥ परी तो वज्रशरीरी तुंबळ ॥ अस्त्रालागीं मानीना ॥२१॥
येरु चित्तामाजी विचार करीत ॥ हें स्पर्शास्त्र आहे निश्वित ॥ तरी येथें कोणी प्रतापवंत ॥ आला आहे निश्वयें ॥२२॥
ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ येता झाला सीमेप्रती ॥ तों कटक पाहूनि नाथपंथी ॥ मनांत विचार करीतसे ॥२३॥
कीं म्या यत्न करुनि बहुत ॥ तेथें पाठविला मच्छिंद्रनाथ ॥ परी कटक गेलिया तेथ ॥ बोधितील तयासी ॥२४॥
मग बोधें होऊनियां स्वार ॥ स्वदेशीं येईल मच्छिंद्र ॥ मग मैनाकिनीमुखचंद्र ॥ दुःखसागरीं उतरेल ॥२५॥
तरी येथेंचि यातें निर्बळ करुन ॥ मागें लावावें परतून ॥ मग अति भीमरुप धरुन ॥ भुभुःकार करीतसे ॥२६॥
गाजवी पुच्छाचा फडत्कार ॥ भयंकररुपी अति तीव्र ॥ तें पाहुनिया कटकभार समग्र ॥ स्वामीआड दडताती ॥२७॥
म्हणती महाराजा प्रळयकाळ ॥ प्रथम उदेला महाबळ ॥ आता मधील कटक सकळ ॥ उपाय कांहीं योजावा ॥२८॥
येरु म्हणे नाहीं भय ॥ उगेचि पहा धरुनि धैर्य ॥ यानें तुमचें करावें काय ॥ अचळपणीं असा रे ॥२९॥
मग करीं घेऊनि भस्मचिमुटी ॥ वज्रास्त्र परम कठिण ॥ माथा मिरविलें भूषण गगन ॥ येरीकडे वायुनंदन ॥ निजदृष्टी पहातसे ॥३१॥
मग मोठमोठे उचलून पर्वत ॥ फेंकिता झाला गगनपंथ ॥ ते गिरी आदळतां वज्रास्त्र ॥ चूर्ण होती क्षणार्धे ॥३२॥
तें पाहूनि अंजनीसुत ॥ प्रेरिता झाला मुष्टीघात ॥ तेणें वज्र झाले भंगित ॥ निचेष्टित महीं पडलें ॥३३॥
ऐसे होतां प्रकरण ॥ दृष्टी पाहे कर्णनंदन ॥ मग काळिकास्त्र जल्पून ॥ भस्मचिमुटी सोडीतसे ॥३४॥
यावरी सर्वोचि अग्न्यस्त्र ॥ सोडिता झाला प्रयोगमंत्र ॥ त्यावरी सर्वोचि वासवास्त्र ॥ वरी वाय्वस्त्र प्रेरिलें ॥३५॥
मग तो वाय्ववस्त्रप्रयोग्त होतां ॥ द्विमूर्धनी दाटला सविता ॥ मग महापर्वत असती स्थूलता ॥ भस्म होती तयानें ॥३६॥
तों अंजनीसुतासकट ॥ तो अति तीव्र करीत नेट ॥ याउपरी काय उद्भट ॥ विक्राळरुपी प्रगटला ॥३७॥
कीं कृत्तांत जैसा मुख पसरुन ॥ ग्रासू पाहे सकळ जन ॥ त्यातें साह्य परिपूर्ण ॥ वासवशक्ती मिरवली ॥३८॥
जैसा यमामागे दम ॥ प्रगट होय हरुं प्राण ॥ ऐसें उभयास्त्र तरुण ॥ कडकडां करीतसे ॥३९॥
जैसे खग मेघडंबरीं ॥ चमका मारिती चपळेपरी ॥ उदेली भक्ती तदनुपरी ॥ प्रणयतरणी मिरवल्या ॥१४०॥
त्यात अग्न्यस्त्राचा ताप थोर ॥ त्यावरी साह्यातें वातास्त्र ॥ मग मारुतिदेह होऊनि जर्जर ॥ रक्षणार्थ कांही दिसेना ॥४१॥
वासव आणि काळिकास्त्र ॥ मागे पुढें होऊनि पवित्र ॥ प्रहर भेदाया पाहती स्वतंत्र ॥ परी वायुपुत्र चपळ तो ॥४२॥
देई अस्त्रातें दोन हात ॥ ओढिता झाला चपळवंत ॥ तरी तेंही अस्त्र चपळ बहुत ॥ हस्तयुक्त होऊं न देत ॥४३॥
यावरी अग्न्यस्त्राकारण ॥ पुच्छीं योजी वायुनंदन ॥ यापरी वातास्त्राकारण ॥ स्तुति विनवोनि आराधिले ॥४४॥
म्हणे महाराजा प्रळयवंत ॥ प्रविष्ट करा अग्न्यस्त्रांत ॥ तरी तुझा आहे सुत ॥ लोकांमाजी मिरवतसे ॥४५॥
परी गृहींचा पाहूनि अनये ॥ कोणता पाहुनि तुष्टला तात ॥ ऐसेया प्रकरणीं हदयांत ॥ निवारिजे महाराज ॥४६॥
ऐसें उत्तर ऐकोनि सावधान ॥ मग बोलवी वायुनंदन ॥ तें वातास्त्र झालें क्षीण ॥ महाप्रतापें आच्छादी ॥४७॥
तें पाहुनी कानिफनाथ ॥ मोहनास्त्र प्रेरुनियां त्वरित ॥ तें गुप्तास्त्र हदयांत ॥ जाऊनि आंत संचरलें ॥४८॥
संचरलें तरी वज्रशरीर ॥ लाग न धरी मोहनास्त्र ॥ परी कांहींसा भ्रांत वायुकुमर ॥ निजदेहीं दाटला ॥४९॥
तरी तैसाचि भ्रांतीमाझारी ॥ अग्न्यस्त्र पुच्छे धरी ॥ महाबळें समुद्रतीरी ॥ मिरकावुनि दिधलें ॥१५०॥
परी अग्न्यस्त्रें महासबळ ॥ काढूं लागलें समुद्र जळ ॥ जळाचरा ओढवला प्रळयकाळ ॥ तेणे समुद्र गजबजिला ॥५१॥
मग तो येवोनि मूर्तिमंत ॥ निजदृष्टीनें जंव पाहात ॥ तों कानिफा आणि वायुसुत ॥ युद्धालागीं मिरवले ॥५२॥
परी तयासी ओढवला प्रळयकाळ ॥ अग्न्यस्त्रातें करी शीतळ ॥ मग जलद आणोनी सकळ ॥ अग्न्यस्त्रीं स्थापिलें ॥५३॥
तेणें अग्न्यस्त्र झालें शांत ॥ येरीकडें वायुसुत ॥ मोहनप्रकरणीं प्रविष्टचित्त ॥ परी पुच्छी पर्वत उचलिला ॥५४॥
पर्वत उचलावयाचे संधीं ॥ फाकली होती तिकडे बुद्धी ॥ आणि स्थावरमोह अस्त्रें शुद्धि ॥ भ्रम पडला होताचि ॥५५॥
त्या संधींत दोहींकडून ॥ पाठींपाटी अस्त्रें दोन ॥ एकदांचि मेदिली प्रहार करुन ॥ सबळबळें करुनियां ॥५६॥
जैसी मेणाची मूर्धनी ॥ झुंजतां एक होय मेळणीं ॥ तैसी पृष्ठीं हदय लक्षुनी ॥ भेदतीं झालीं तीं अस्त्रें ॥५७॥
कालिका आणि वासवशक्ती ॥ भेदितांचि मूर्च्छित झाली व्यक्ती ॥ तेणें उलंढूनि महीवरती ॥ वातसुत पडियेला ॥५८॥
तें पाहूनि अनिळराज ॥ हदयीं उजळलें मोहबीज ॥ मग प्रत्यक्ष होवोनि तेजःपुंज ॥ तयापासीं पातला ॥५९॥
परी तो अंजनीचा बाळ ॥ वज्रशरीरी ब्रह्मांडबळ ॥ पुच्छ सांवरोनि उतावेळ ॥ युद्धा मिसळूं पहातसे ॥१६०॥
मग श्रीवातें धरुनि हात ॥ म्हणे ऐक मद्वचन सत्य ॥ हे सबळपाणी आहेत नाथ ॥ रळी यांतें करुं नको ॥६१॥
पूर्वी पाहें मच्छिंद्रनाथ ॥ तव शिरीं दिधला होता पर्वत ॥ वाताआकर्षणविद्या बहुत ॥ जाज्वल्यें मिरवे यापासीं ॥६२॥
तरी आतां संख्य करुन ॥ कार्य काय तें घे साधून ॥ गूळ दिल्या पावे मरण ॥ विष त्यातें नकोचि ॥६३॥
यापरी बोले अपांपती ॥ म्हणे हेंचि मानवतें माझे चित्तीं ॥ संख्यासारखी दुसरी युक्ती ॥ योग्यायोग्य दिसेना ॥६४॥
मग उदधीं आणि द्वितीय वातें ॥ सवें घेऊनि मारुतीतें ॥ कानिफातें घेऊनि त्वरितें ॥ परम प्रीतीनें भेटले ॥६५॥
कानिफा तीन्ही देवांसी ॥ नमन करीतसे अतिप्रीतीसीं ॥ नमूनि पुढें वायुसुतासी ॥ युद्ध कां सोडिलें म्हणतसे ॥६६॥
हे ऐकूनि बोले अनिळ ॥ कीं युद्ध कासया करितां तुंबळ ॥ कवण अर्थी तयाचें फळ ॥ आम्हांलागीं दाखवा ॥६७॥
नाथ म्हणे तया मारुतीसी ॥ युद्ध करीत होतों कासयासी ॥ मारुती म्हणे कामनेसी ॥ तरी ऐका माझिया ॥६८॥
म्यां बहुत यत्नेंकरुन ॥ गौरवोनि मच्छिंद्रनंदन ॥ परम आदरें स्त्रीराज्याकारण ॥ पाठविला आहे कीं ॥६९॥
तरी हे तयाचे असती जाती ॥ तेथें गेलिया तयाप्रती ॥ भेटल्या तयाची समूळ वृत्ती ॥ बोधस्थिती आणितील ॥१७०॥
मग तो सांडूनि तेथींचे स्थान ॥ स्वदेशांत करील गमन ॥ ऐसी चित्तीं कल्पना आणून ॥ युद्धालागीं मिसळलों ॥७१॥
तरी आतां असो कैसें ॥ हा गेलिया स्त्रीराज्यास ॥ कांहीं योग मच्छिंद्रास ॥ बोलूं नये दुरुक्ती ॥७२॥
ऐसे प्रकरणीं भाष्य देऊन ॥ आवश्य करावें यांनीं गमन ॥ मग माझें कांहीं एक छलन ॥ होणार नाही नाथासी ॥७३॥
ऐसें बोलतां वायुसुत ॥ अपांपति म्हणे बरवें यांत ॥ अहा म्हणूनि वदे मरुतसुत ॥ यांत काय वेंचतसे ॥७४॥
मग हांसोनि बोलिलें कानिफानाथें ॥ अहा शंका आलिया तुम्हांतें ॥ तरी प्रयोजन काय आमुतें ॥ मच्छिंद्रातें बोलाया ॥७५॥
तरी सहसा आम्ही मच्छिंद्रासी ॥ बोलणार नाहीं दुर्बलेंसी ॥ आणि संबोधूनि त्यासी ॥ तेथील तेथें स्थापूं कीं ॥७६॥
ऐसें वदूनि करतळभाष ॥ देऊनि तुष्ट केलें त्यास ॥ मग आपण आपुल्या स्वस्थानास ॥ त्रिवर्गही चालिले ॥७७॥
स्वस्थानासी ॥ तों उदय झाल्या लोटली निशीं ॥ मग शिष्यकटकेंसी ॥ तेथूनियां निघाले ॥७८॥
स्त्रीराज्यांत प्रवेशून ॥ नाना तीर्थक्षेत्रस्थान ॥ पहात पहात गजनंदन ॥ शृंगमुरडीं पातला ॥७९॥
तों तें गांवीचे नृपासनीं ॥ तिलोत्तमा मनाकिनी ॥ मच्छिंद्रासह बैसोनि समास्थानीं ॥ सेवेलागी विनटली ॥१८०॥
तों कानिफानाथ फेरी ॥ आला करीत राजद्वारी ॥ सवें शिष्य कटक भारी ॥ तों द्वाररक्षक शोधालागीं धांवले ॥८१॥
शोधिता शिष्य नयनीं ॥ तों कानिफा कळला कानीं ॥ मग जाउनियां राजांगणीं ॥ वृत्तांत सुचविला ॥८२॥
म्हणती महाराजा ग्रामद्वारीं ॥ कानिफा सहनाथपरिवारीं ॥ सातशें शिष्य समुद्रलहरी ॥ तव भेटी आलासे ॥८३॥
हें ऐकूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ म्हणे पाहिला तया कोण पंथ ॥ येरी म्हणती म्हणवती नाथ ॥ कानफाटी कर्णी ॥८४॥
ऐसें ऐकूनि मच्छिंद्रनाथ ॥ परम दचकलें तयाचें चित्त ॥ म्हणे आला कीं गोरक्षनाथ ॥ पालटोनि नामातें ॥८५॥
तरी आतां कैचे येथें ॥ राहूं देईना या सुखातें ॥ अहा तिलोत्तमा सौंर्दयें मातें ॥ लाधली होती प्रीतीनें ॥८६॥
परी तयामाजी विक्षेप झाला ॥ कीं सैंधवे दुग्धघट नासला ॥ तन्न्यायें न्याय झाला ॥ प्रारब्धवशें आमुचा ॥८७॥
आतां असो कैसे तरी ॥ यासी न्यावें ग्रामाभीतरीं ॥ म्हणोनि सिद्ध करोनि स्वारी ॥ अश्वशिबिकेसह निघाला ॥८८॥
त्वरें येऊनि ग्रामद्वारीं ॥ परस्पर भेटी झाल्यावरी ॥ कानिफा पाहोनि हदयाभीतरी ॥ समाधान मिरवलें ॥८९॥
मग आदेशा होऊनि नमन ॥ रुजामे भरजरी कनकवर्ण ॥ महीं पसरुनि योगद्रुम ॥ तयावरी बैसविला ॥१९०॥
मग कोण कोणाची समूळ कथा ॥ तदनु पुसतां गुरुचे पंथा ॥ त्यांनींहि सांगितली समूळ वार्ता ॥ जालिंदर जन्मापासूनी ॥९१॥
मग मच्छिंद्र म्हणे जालिंदरनाथ ॥ देता अनुग्रह उत्तम यात ॥ तरी तूं कानिफा नाम सुत ॥ गुरुबंधू तो माझा ॥९२॥
मग शब्दोशब्दीं अधिकोत्तर ॥ वाढत चालली प्रेमलहर ॥ मग वाहूनि गजस्कंधावर ॥ ग्रामामाजी आणिलें ॥९३॥
मग नानायुक्ती रचोनि चित्तीं ॥ स्वयें करीं मच्छिंद्रजती ॥ एक भास अति प्रीतीं ॥ कानिफा राहविला त्या स्थानीं ॥९४।
राहिला परी तो नाथ कैसा ॥ तरी समूळ कथासुधारसा ॥ पुढिले अध्यायीं श्रवणीं वसा ॥ श्रवण होईल सकळिकां ॥९५॥
तरी हा भक्तिकथासार ॥ तुम्हां वैष्णवांचें निजमाहेर ॥ प्रपंच सांडूनि रहावें स्थिर ॥ या धवलगिरीं येऊनि ॥९६॥
धुंडीसुत नरहरिवंशीं ॥ कवि मालू नाम जयासी ॥ तो बैसला ग्रंथमाहेरासी ॥ सुखसंपन्न भोगावया ॥९७॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ पंचदशाध्याय गोड हा ॥१९८॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ अध्याय १५ ॥ ओव्या ॥१९८॥
श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी – अध्याय १६
श्रीगणेशाय नमः
श्रीसरवत्यै नमः ॥ जयजयाजी दिगंबरा ॥ आद्यनामें विश्वंभरा ॥ वर्णिता तुझिया गुणसंभारा ॥ मति अपूर्व होतसे ॥१॥
वर्णिता तुझिया गुणसंपत्ती ॥ वेदभांडारे अपूर्व होती ॥ सहस्त्रफणी वाहतां मार्थी ॥ शीण वाचे दावीतसे ॥२॥
पंचाननाऐसे धेंडे ॥ परी दो अक्षरीं झाले धडे ॥ सरस्वतीचें शिणोनि तोंड ॥ करी सांड विलापाची ॥३॥
आठभार उदभिज देही ॥ कमळपत्रांते पुरे मही ॥ सप्ताब्धींची अपूर्व शायी ॥ तव गुणसाररसज्ञ ॥४॥
ऐसा सर्वगुणज्ञ पुरुष ॥ येवोनि बैसला अबद्भमतीस ॥ भक्तिसार ग्रंथ सुधारस ॥ स्वयें निर्मिला आपणचि ॥५॥
तरी मागिले अध्यायीं सकळ कथन ॥ कानिफा आणि वायुनंदन ॥ युद्धसमयीं ऐक्य होऊन ॥ सुखसागरा मिळाले ॥६॥
यावरी कानिफा स्त्रीदेशांत ॥ गेले श्रीगडमुंडगांवांत ॥ तेथें भेटोनि मच्छिंद्रातें ॥ आतिथ्यातें भोगिलें ॥७॥
भोगिलें परी कैसे रीतीं ॥ तेंचि ऐका येथूनि श्रोतीं ॥ मच्छिंद्राचे काम चित्तीं ॥ एक अर्थी उदेला ॥८॥
कीं कानिफा जाईल स्वदेशांत ॥ श्रीगोरक्षका करील श्रुत ॥ मग तो धांवोनि येईल येथ ॥ नेईल मातें येथुनी ॥९॥
तरी गोरक्ष मम शिष्य आहे ॥ ऐसे यासी श्रुत करुं नये ॥ अनेक योजूनि उपाय ॥ येथें राहता करावा ॥१०॥
ऐसी युक्ती रचूनि चित्तीं ॥ करावें म्हणे आतिथ्य बहू रीतीं ॥ म्हणोनि बोलावूनि बहुत युक्तीं ॥ सकळां मच्छिंद्र सांगतसे ॥११॥
याउपरी आणिक योजना करीत ॥ कीं विषयीं गोंवावा कानिफानाथ ॥ मग हा कदा देशांत ॥ जाणार नाहीं सर्वस्वें ॥१२॥
चंद्राननी मृगांकवदनी ॥ पाठवीतसे शिबिरालागुनी ॥ परी तो नातळे कामवासनीं ॥ इंद्रियदमनी महाराज ॥१३॥
म्हणाल तरी त्या कैशा युवती ॥ प्रत्यक्ष कामाच्या मूर्ती ॥ जयांचे नेत्रकटाक्षें होती ॥ वेडेपिसे देवादि ॥१४॥
जयेचें पाहतां मुखमंडण ॥ तपी सांडिती तपाकारणें ॥ येवोनि मुंगी लुंगी होवोन ॥ मागें भ्रमती जपी तपी ॥१५॥
जयेचे अधर पोंवळ्यांपरी दिसती ॥ दर्शन दाळिंबबीज गोमटी ॥ गौरवर्ण पिकाघाटी ॥ ग्रीवा दर्शवी बाहेर ॥१६॥
कीं अनंत चंद्राचा प्रकाश जैसा ॥ कीं उडुगणपतीचा द्वितीय ठसा ॥ जयांच्या नखाकृतिलेखा ॥ चंद्रकोरी मिरवल्या ॥१७॥
असो ऐसे स्त्रियांचे वर्ण ॥ कीं भानुचि पावला उदयमान ॥ ऐसिया स्त्रिया पाठवोनि स्थान ॥ चेतविती कामासी ॥१८॥
परी तो नातळे महाराज ॥ हा वृत्तांत मछिंद्रा कळला सहज ॥ मग म्हणे शिष्यकटकाचा समाज ॥ कामासनीं गोवावा ॥१९॥
ऐसाहो यत्न करुनि पाहतां ॥ कामिनींचा श्रम झाला वृथा ॥ शिष्यकटकही येईना हाता ॥ उपाय कांहीं चालेना ॥२०॥
असो ऐसे छळणांत ॥ एक मास राहिले तेथ ॥ परी कोपें देव होतां उदित ॥ सहजस्थितीं लोटले ॥२१॥
असो लोटल्या एक मास ॥ मग पाचारुनि मच्छिंद्रास ॥ म्हणती आज्ञा द्यावी आम्हांस ॥ स्वदेशासी जावया ॥२२॥
मग अवश्य म्हणोनि मच्छिंद्रनाथ ॥ नानासंपत्ती द्रव्य ओपीत ॥ गज वाजी उष्ट्र अमित ॥ द्रव्य बहुत दिधले ॥२३॥
शिबिरें कनाथा पडप थोर ॥ तंबू राहुट्या पृथगाकार ॥ शिबिका मुक्तझालरा छत्र ॥ वस्त्राभरणी भरियेले ॥२४॥
ऐसी ओपूनी अपार संपत्ती ॥ बोळवीतसे मच्छिंद्रजती ॥ एक कोस बोळवोनि नमिती ॥ परस्परांसी आदरें ॥२५॥
ऐसें बोळवोनि कटकभार ॥ स्वस्थाना आला नाथ मच्छिंद्र ॥ येरीकडे तीर्थवर ॥ करीत आला स्वदेशा ॥२६॥
सहज आले मुक्कामेंमुक्काम ॥ लंघुनि स्त्रीदेश सुगम ॥ पुढें गौडबंगाल स्थान उत्तम ॥ नानाक्षेत्रें हिंडती ॥२७॥
परी जया गावीं जाय नाथ ॥ त्या गावीं लोक करिती आतिथ्य ॥ सर्व पाहूनि भक्तिवंत ॥ उपचारें मिरवती ॥२८॥
इच्छेसम सकळ अर्थ ॥ पूर्ण होऊनि शिष्यसांप्रदायीं होत ॥ म्हणोनि वर्णिती कीर्त ॥ मुखोमुखीं उल्हासें ॥२९॥
मग या गावीचें त्या गांवीं लोक ॥ येऊनि नेती सकळ कटक ॥ दावूनि भाक्तिभाव अलोलिक ॥ बोळविती पुढारा ॥३०॥
ऐसें श्रवण करीत करीत ॥ कीर्तीमागें कीर्ती होत ॥ ती सत्कीर्ती हेळापट्टणांत ॥ प्रविष्ट झाली जगमुखें ॥३१॥
बहुत जनांचे वाचे स्तुती ॥ अहाहा स्वामी ऐसें म्हणती ॥ मग राजांगणी ही कीर्ती ॥ हेलावली सेवकमुखें ॥३२॥
कीर्ति ऐकूनि नृपनाथ ॥ पुढें प्रेरिता झाला दूत ॥ त्याकरवी उत्तम वृत्तांत ॥ मुनिकटकाचा आणविला ॥३३॥
ते सांगती मुनीचा राजयोग ॥ गांवोगांवींहूनि शिबरें सुरंग चांग ॥ धांवताती घेऊनि मागोमाग ॥ स्वामीलागीं राहावया ॥३४॥
पुढें नाथध्वज येऊन ॥ शिबिरें चालती त्यामागून ॥ शिष्यकटकासी मागूनि गमन ॥ कानिफाचे होतसे ॥३५॥
ऐसें मार्गी करितां गमन ॥ तो येरीकडे जगन्नाथाहून ॥ गोरक्ष बंगालदेशात येऊन ॥ गांवोगांव भ्रमतसे ॥३६॥
तो सहजमार्गी करितां गमन ॥ महीप्रवाही तरुव्यक्त विपिन ॥ तया विपिनीं गजकर्ण नंदन ॥ सहजस्थितीं भेटला ॥३७॥
तेणें पाहिलें गोरक्षकासी ॥ गोरक्षें पाहिलें कानिफासी ॥ दृष्टादृष्टी होतां आदेशीं ॥ एकमेकां बोलिले ॥३८॥
करुनि स्थिर शिबिकासन ॥ खालीं उतरला कर्णनंदन ॥ मग भरजरी गालिंचा महीं पसरुन ॥ गोरक्षासी बैसविलें ॥३९॥
आपण बैसें उपसवे नेटीं ॥ बोले कानिफा वाग्वटी ॥ नाथपंथ हा वरदपुटी ॥ कोण गुरु लाहिला ॥४०॥
हें ऐकून गोरक्षनाथ ॥ मच्छिंद्रजन्मापासुनि कथा सांगत ॥ वरदपाणी उदयामित्र ॥ प्रसन्न झाला तयासी ॥४१॥
तरी त्याचा दासानुदास ॥ मी म्हणवितों महापुरुष ॥ परी श्रीगुरु कानिफादेहास ॥ गुरु कोण मिरवला तें सांगा ॥४२॥
ऐसे गोरक्षबोल ऐकून ॥ कानिफा सांगे जालिंदरकथन ॥ जन्मापासूनि वर्तमान ॥ दत्तकृपा आगळी ॥४३॥
ऐसे उभयतांचें भाषण ॥ झालिया मिरवले समाधान ॥ म्हणती योग्य आलें घडून ॥ तुम्ही आम्हां भेटलां ॥४४॥
याउपरी कानिफाचित्तीं ॥ कामना उदेली एका अर्थी ॥ की मच्छिंद्र गुरु गोरक्षाप्रती ॥ दत्तवरदें मिरवला ॥४५॥
तरी दत्तकृपेचें अनुसंधान ॥ कैसें लाधलें विद्यारत्न ॥ कीं कवणरुपीं सहजदर्शन ॥ जगामाजी मिरवती ॥४६॥
तरी याचा शोध करावा ॥ दावूनी आपुल्या गौरवा ॥ ऐसें योजूनि सहज भावा ॥ दृष्टी करी भोंवतालीं ॥४७॥
तों दृष्टीसमोर आम्रवन ॥ पक्क फळी देखिलें सघन ॥ तेंही पाडाचें पक्कपण ॥ शाखा व्यक्त ॥ झोंबल्या आहेत ह्या वृक्षीं ॥४९॥
परी ऐसी फळें सुगम दिसती ॥ तरी भक्षण करावें वाटे चित्तीं ॥ यावरी गोरक्ष बोले युक्तीं ॥ नको नको म्हणतसे ॥५०॥
याउपरी बोले कानिफा वनच ॥ तोडूनि आणवितों शिष्य धाडून ॥ गोरक्ष म्हणे इतुका यत्न ॥ कासयासी करावा ॥५१॥
आतां शिष्य आहेत जवळी ॥ तोडूनि आणावें त्या करकमळीं ॥ शिष्य नसतां कोणे काळीं ॥ मग आपण काय करावें ॥५२॥
तरी आतां स्वतः ऐसे करावें ॥ गुरुप्रसादें प्रताप मिरवावे ॥ फळें तोडूनि विद्येसी गौरवावें ॥ तुष्ट आत्मा करावा ॥ ॥५३॥
ऐसें कानिफा ऐकूनि वचन ॥ जरी तुमचें इच्छितें ऐसें मन ॥ तरी आतांचि आणितों तोडून ॥ पक्कपणीं गुरुकूपें ॥५४॥
मग कवळूनी भस्मचिमुटी ॥ विभक्तास्त्र जपे होटी ॥ त्यावरीं आकर्षण मंत्रपोटीं ॥ प्रेरिता झाला युक्तीनें ॥५५॥
विभक्तास्त्र आकर्षणी ॥ प्रेरितां फेकीं भस्म काननीं ॥ तंव तीं पक्कफळें वृक्षावरुनी ॥ पुढें आलीं सर्वत्र ॥५६॥
मग ते शिष्यकटकासहित ॥ फळें भक्षिती मधुर व्यक्त ॥ भक्षिल्या पूर्ण तृप्त ॥ क्षाळिले हात जीवनानें ॥५७॥
ऐसे झालिया पूर्णप्रकरणीं ॥ गोरक्ष विचारी ऐसें मनीं ॥ म्हणे प्रताप दाविला मजलागुनी ॥ कानिफानें आपुला ॥५८॥
तरी आपण आतां यासी ॥ दावूं विद्या चमत्कारासी ॥ ऐसा विचार करुनि मानसीं ॥ कानिफातें बोलतसे ॥५९॥
म्हणे तुम्ही केला पाहुणचार ॥ तरी उत्तरालागीं उत्तर ॥ आणिक फळें भक्षूनि साचार ॥ चवी रसने मिरवावी ॥६०॥
ऐसें ऐकोनि तयाचें वचद ॥ म्हणे बोललां ते फार उत्तम ॥ तुमच्या शब्दासी करुनि मान ॥ स्वीकारावें तैसेंचि ॥६१॥
मग आकर्षणशक्तीं विभकास्त्र ॥ जल्पोनि नाथ गोरक्ष पवित्र ॥ तों लवंगवनींचीं फळें विचित्र ॥ येऊनि पडलीं पुढारां ॥६२॥
मग तीं फळें खात जेठी ॥ रसनेसी पडो पाहे मिठी ॥ अहा अहा म्हणे शेवटीं ॥ अमृतसरीं दाटले ॥६३॥
मग ती फळें केलिया भक्षण ॥ शुद्धजीवनें हस्त प्रक्षाळून ॥ बैसले आसनीं सुखें येऊन ॥ त्यावरी बोले गोरक्ष तो ॥६४॥
म्हणे खालीं फळें उत्तम राहिलीं ॥ परी जैसीं तैसी करावीं वहिलीं ॥ पुन्हां योजूनि वृक्षडाहळीं ॥ पुढें मार्गा गमावें ॥६५॥
याउपरी कानिफानाथ ॥ ऐसा कोण ब्रह्मयाचा सुत ॥ पुन्हां निर्मोनि मूर्तिमंत ॥ जैसे तैसे करील ॥६६॥
गोरक्ष म्हणे गुरुपुत्र ॥ जो निस्सीमपणीं आहे पवित्र ॥ त्यासी हें करणें अघटित विचित्र ॥ कदाकाळीं नसेचि ॥६७॥
तो दुसरा ब्रह्मा करील उत्पन्न ॥ मग ऐसियाची कथा कोण ॥ जो महीच मस्तकीं करिता धारण ॥ तो पर्वताचे ओझें शिणे कीं ॥६८॥
जो अर्कतेजा निवविणार ॥ तो पावक ठिणगीनें पळे सत्वर ॥ हदयीं सांठवितो सप्तसागर ॥ तो थिल्लरोदके अटकेना ॥६९॥
जो बोलकाजाचे गंभीर चातुरीं ॥ बृहस्पतीतें मागें सारी ॥ तो अजारक्षकाते भिवोनि अंतरीं ॥ मौन वरील कां वाचे ॥७०॥
जो आपुलें प्रतापेंकरुनी ॥ क्षीराब्धी करील गृहवासनी ॥ तो तक्राकरिता सदैव सदनीं ॥ भीक मागेल केउता ॥७१॥
कीं चक्षूचे कृपाकटाक्षे ॥ पाषाण करी परीस जैस्से ॥ तो हेमाकरितां काय प्रत्यक्ष ॥ आराधील धनाढ्या ॥७२॥
जयाचे वचनवाग्वटी ॥ मिरविती सकळ देवांच्या थाटी ॥ तो आपल्या मोक्षासाठीं ॥ आराधीना भूतासी ॥७३॥
तस्मात् ब्रह्मयाची काय कथा ॥ जो अनंतब्रह्मांडें होय निर्मिता ॥ सर्व कर्तव्याचा कर्ता ॥ गुरुकृपेसी मिरवितसे ॥७४॥
नातरी मुळींच प्रौढीं ॥ गुरु मिरवला ज्याच्या कवाडीं ॥ तयाची दैना कोण फेडी ॥ काबाड ओझें वाहे तो ॥७५॥
ऐसें ऐकतां कानिफानाथ ॥ परम क्षोभला खचितार्थ ॥ जैसा पावक आज्यसिंचितार्थ ॥ कवळूं पाहे ब्रह्मांडा ॥७६॥
म्हणे हो हो जाणतों तूतें ॥ आणि तुझिया गुरुसहित ॥ बहुसाधनीं प्रतापवंत ॥ नरकामाजी पचतसे ॥७७॥
वाचे म्हणविती योगीजन ॥ कर्म आचरती नरकपतन ॥ सकळ स्त्रीराष्ट्र वेष्टून ॥ भोग पापांचा ॥७८॥
जितेंद्रियत्व दावावें जनीं ॥ असोनि भोग चिंती मनी ॥ तया भोगवश करोनि ॥ मेनिकानाथ होवोनि ठेला ॥७९॥
तरी ठाऊक गुरु तुझा ॥ किती बोलसी प्राज्ञी ओजा ॥ आतां ब्रह्मयातें करुनि हीन तेजा ॥ ढिसाळ गोष्टी करितोसी ॥८०॥
प्रथम गुरु तुझा काबाडी ॥ तुझी दैना कोण फेडी ॥ आतां सोडोनि सकळ प्रौढी ॥ मार्गालागी क्रमी कां ॥८१॥
ऐसें वचन खडतर बोलणें ॥ गोरक्षकातें होतां श्रवण ॥ मग म्हणे बोलसी आपण ॥ चावटीपणी हे भ्रष्टा ॥८२॥
तुझा गुरु जालिंदरनाथ ॥ प्रतापहीन दीन बहुत ॥ दशवर्षे आजपर्यंत ॥ नरकीं नित्य पचतसे ॥८३॥
परी त्या सामर्थ्य नाहीं झालें ॥ कीं आपण येथूनि जावें वहिलें ॥ नृपसर्पदपें वेष्टिलें ॥ शक्तिहीन झालासे ॥८४॥
हेळापट्टणीं गौडबंगाल देशीं ॥ वस्ताद मिळाला आहे त्यासी ॥ धन्य गोपीचंद प्रतापराशी ॥ लीदगर्तीत पचवीतसे ॥८५॥
तैसा नोहे गुरु माझा ॥ हालवील सकळ ब्रह्मांड चोजा ॥ शंकराचें अस्त्र ओजा ॥ करकमळीं मिरवतसे ॥८६॥
अष्टभैरव महादारुण ॥ अजिंक्य देवांदानवांकारण ॥ त्यांसी बळें करुनि कंदन ॥ शरणागत आणिलें ॥८७॥
पाहे केवढा मारुतसुत ॥ जेणें विजयी केला रघुनाथ ॥ तया मस्तकीं देऊनि पर्वत ॥ उभा केला स्तंभापरी ॥८८॥
वीरभद्र प्रतापतरणी ॥ देवदानवां अजिंक्य करणी ॥ तयाचा प्राण कंठीं आणुनी ॥ शरणागत तो केला ॥८९॥
द्वादशकळी तीव्र आदित्य ॥ तयाचा उलथोनि पाडिला रथ ॥ सकळ देव शरणागत ॥ होऊनि लोटले पायासी ॥९०॥
तरी प्रतापी गुरु ऐसा ॥ भक्त सोडवीत नरकक्लेशा ॥ तयाच्य वरदकृपें ऐसा ॥ आतांचि पाहें हे भ्रष्टा ॥९१॥
मग घेऊनि भस्मचिमुटी ॥ मंत्रप्रयोग बोले होटीं ॥ संजीवनी ते पीयूषथाटी ॥ सकळ फळातें मिरवली ॥९२॥
ऐसीं सकळ प्रयोगीं फळें संपूर्ण ॥ जैसीं तैसीं ठेलीं होऊन ॥ तें कानिफानाथ पाहून ॥ मनीं शंकित पैं झाला ॥९३॥
योजूनि सवें मुख वोठीं ॥ विस्मय करीत आपुले पोटीं ॥ म्हणे धन्य हा प्रतापजेठी ॥ जगामाजी मिरविला ॥९४॥
सकळ टाकूनि विरुद्ध भाषण ॥ धांवोनि दिधलें आलिंगान ॥ म्हणे धन्य तूं एक निपुण ॥ गुरुपुत्रता मिरविशी ॥९५॥
परी ऐशा बोलतां विरुद्ध बोला ॥ मातें सर्वज्ञ लाभ झाला ॥ शोधित फिरलों जालिंदराला ॥ ठाव लाधला तुजपासीं ॥९६॥
यापरी गोरक्ष बोले वचन ॥ हें बोलिलासी अति अप्रमाण ॥ माझा लाभ तुजकारण ॥ तुझा लाभ मज झाला ॥९७॥
ते बोल नव्हे वाईट ॥ दाविते झाले मार्ग चोखट ॥ गुप्तगुरुचें उघडूनि कपाट ॥ मार्गदिवटा पैं केला ॥९८॥
तरी आतां उत्तम झालें ॥ दृष्टीं पाहूं गुरुपाउलें ॥ ऐसें वदूनि प्रीतीं नमिलें ॥ एकमेकां तें वेळा ॥९९॥
याउपरी गौरनंदन ॥ स्पर्शास्त्र मुखी जल्पून ॥ वृक्षांदेठीं फळे नेऊन ॥ जेथील तेथें जडियेलीं ॥१००॥
मग पुन्हां करोनि नमनानामन ॥ प्रांजळ वर्णित वर्तंमान ॥ एकमेकांतें विचारुन ॥ आदेश म्हणवूनि जाताती ॥१॥
गोरक्ष चालिला स्त्रीदेशांत ॥ कानिफा गौडबंगाली जात ॥ हेळापट्टण लक्षूनियां पंथ ॥ कूच मुक्काम साधीतसे ॥२॥
परी तीव्र होऊनि अति चित्तीं ॥ म्हणे जातांचि भस्म करीन नृपती ॥ अहा जालिंदर गुरुमूर्ती ॥ दुखविली नष्टानें ॥३॥
ऐसें म्हणोनि वारंवार ॥ परम क्रोधाचा वैश्वानर ॥ शिखा डुलवी स्वअंगावर ॥ अहाळूनि पाडावया ॥४॥
तन्न्यायें तीव्रमती ॥ चित्तकुंडी पावकस्थिती ॥ प्रदीप करोनि नृपआहुती ॥ इच्छूनियां जातसे ॥५॥
तच्छिष्यकटकथाटी ॥ गमन करितां वाटोवाटीं ॥ तंव हेळापट्टण काननपुटीं ॥ जाऊनियां पोहोंचला ॥६॥
तो वृत्तांत रायासी कळला ॥ कानिफा आले गावाला ॥ मग परिवारासहित गोपीचंद वहिला ॥ सवें सामोरा जातमे ॥७॥
चित्तीं म्हणे मम वैभवा ॥ योग्य दिसे महानुभावा ॥ तरी गुरु हाचि करावा ॥ कायावाचाभावानें ॥८॥
सातशें शिष्यकटक भारी ॥ पूर्णयोगी ब्रह्मचारी ॥ गज वाजी स्यंदनी स्वारी ॥ जगामाजी मिरवतसे ॥९॥
सिद्ध करुनि चमूभार ॥ शिबिकासनें तुरंग अपार ॥ अन्य मंडळी वीर झुंजार ॥ रायासवें मिरवले ॥११०॥
रायमस्तकीं एकशत ॥ चंद्राकृती देदीप्यवंत ॥ ऐसीं छत्रें वर्णिता बहुत ॥ वाढेल ग्रंथ आगळा ॥११॥
एक सहस्त्र सातशें मिती ॥ बरोबरीचे सरदार असती ॥ तयांचीं छत्रें पंच असती ॥ चंद्राकीं मिरवत ॥१२॥
हेमतगटी झालरा शिल्पयुक्तीं ॥ छत्रकळसाची अपार दीप्ती ॥ रत्नखचित अर्का म्हणती ॥ तेज सांडी तूं आपुलें ॥१३॥
ऐशा संपत्तिसंभारेसी ॥ ठेंगणें भाविती अमरपदासी ॥ मार्गी चालतां मांत्रिकासी ॥ पाचारी तो नृपनाथ ॥१४॥
म्हणती प्रारब्धयोगेंकरुन ॥ येथें पातलें सिद्धरत्न ॥ तरी याचा अनुग्रह घेऊन ॥ ईश्वरभक्तीं परिधानूं ॥१५॥
हा श्रीगुरु आहें योग्य मातें ॥ माझी संपत्ती भूषणभरतें ॥ जगामाजी दिसे सरितें ॥ योगायोग्य उभयतीं ॥१६॥
नातरी गुरु मम मातेनें ॥ योजिला होता कंगालहीन ॥ रत्नपति काच आणून ॥ भूषणातें मिरवीतसे ॥१७॥
कीं कल्पतरुच्या बागायतीं ॥ कंटकतरु बाभूळवस्ती ॥ कीं अर्कचंद्राचे मध्यपंक्ती ॥ काजव्यानें मिरवावें ॥१८॥
मी भूप माझे पंक्ती ॥ भूपती असावा सर्वज्ञमूर्ती ॥ घृतशर्करा दुग्धसरितीं ॥ लवण कैसें वाढावें ॥१९॥
अमंगळ गल्ली कुश्वल स्थान ॥ बहुत ज्ञानी पिशाचसमान ॥ तो गुरु मातेंनें ॥ जालिंदर योजिला ॥१२०॥
अहो ती योग्य नसे संगत ॥ काय केलें स्त्रीजातींत ॥ परी आतां उदेलें उचिताउचित ॥ गुरु कानिफा आम्हांसी ॥२१॥
ऐसें वदूनि मंत्रिकासी ॥ राव जातसे कटकप्रदेशी ॥ घेऊनि सवें संभारासी ॥ षोडशोपचार आदरें ॥२२॥
ऐसेपरी कटकथाटीं ॥ राव जाय सुगम वाटीं ॥ त्या मार्गी योगींद्र जेठी ॥ जाऊनियां मिळाला ॥२३॥
परी येतां देखतांचि गोपीचंद ॥ हदयीं धडाडला अपार क्रोध ॥ परी विवेक अर्गळा अपार ॥ तेणें अक्रोध मनामाजी संचरला ॥२४॥
आतांचि शापुनि करीन भस्म ॥ परी कार्य सुगम ॥ उरकोनि घ्यावा मनोधर्म ॥ आघीं पाहूनि गुरुचरणपद्म ॥ शासनातें मग ओपूं ॥२६॥
ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ स्तब्ध राहिला योगींद्र जती ॥ क्रोधानळा समूळ शांती ॥ बोधलक्ष्मी स्थापीतसे ॥२७॥
जैसे शस्त्रास्त्री निपुण ॥ जेवीं रक्षिती प्रतापवान ॥ परी कार्यसंबंधीं देदीप्यमान ॥ दर्शविती लोकांतें ॥२८॥
तरी प्रथम श्रीगुरुमूर्ती ॥ प्रत्यक्ष करावी याचे हातीं ॥ मग क्रोधानळासी दुस्तर आहुती ॥ गोपीचंद योजावा ॥२९॥
ऐसिये विचारीं शब्दबोधें ॥ कानिफा राहिला स्तब्ध ॥ येरीकडे गोपीचंद ॥ चरणावरी लोटला ॥१३०॥
उभा राहिला समोर दृष्टीं ॥ नम्रोत्तर बोले होटीं ॥ जोडोनियां करसंपुटीं ॥ विनवणी विनवीतसे ॥३१॥
हे महाराजा दैवयोगा ॥ मज आळशावरी गंगा ॥ वोळलासी कृपाओघा ॥ अनाथा सनाथ करावया ॥३२॥
तुम्ही कृपाळू संतसज्जन ॥ दयाभांडार शांतिरत्न ॥ ज्ञानविज्ञान आस्तिककर्म ॥ गृहस्थांसीं कल्पावें ॥३३॥
ब्रह्मी पावला तत्त्वतां ॥ षड्रगुणासी विषयां दमितां ॥ सकळ भोगूनि अकर्ता ॥ मिरवतसां जगामाजी ॥३४॥
आणि जगाच्या विषयतिमिरीं ॥ ज्ञानदिवटी तेजारी ॥ मिरवूनि सुख सनाथपरी ॥ दाविते झाला महाराजा ॥३५॥
ऐसे साधक याचकमणी ॥ तुम्ही कल्पतरु कल्पनापूर्णी ॥ ऐसिये स्थिती जान्हवी जीवनी ॥ बोळविलीत मजवरुती ॥३६॥
परी श्रीरायाचें वागुत्तर ॥ ऐकूनि कानिफा मनोहर ॥ तेणें चित्तशक्तितरुवर ॥ आनंदशांती मिरवली ॥३७॥
देहीं क्रोधाचा वैश्वानर ॥ पेटवा घेत होता अपार ॥ तरी रावउत्तराचें सिंचननीर ॥ होतांचि शांति वरियेली ॥३८॥
मग रायासी धरुनि करीं ॥ बैसविला स्वशेजारीं ॥ मग बोलत वागुत्तरीं ॥ कुशळ असा कीं महाराजा ॥३९॥
म्हणे राया अनुचित केलें ॥ परी तव भाग्य सबळ पाहिलें ॥ तेणेंकरुनि शांतीतें वरिलें ॥ मम मानसें महाराजा ॥१४०॥
नातरी अनर्थासी गांठी ॥ पडत होती प्राणासी मिठी ॥ परी तव भाग्यउत्तराचे देठीं ॥ शांतिफळें मिरवलीं ॥४१॥
तरी आतां असो कैसें ॥ वेगीं चाल पट्टणास ॥ तेथें सकळ इतिहास ॥ निवेदीन तुज राया ॥४२॥
मग बैसूनि शिबिकासनीं ॥ काटकासह ग्रामासी येवोनि ॥ राये राजसदना आणोनी ॥ कनकासनीं वाहिला ॥४३॥
वाहिला तरी प्रीतीकरुनी ॥ षोडशोपचारें पूजिला मुनी ॥ हेमरत्नीं आणि वस्त्रभूषणीं ॥ नम्रवाणी बोलतसे ॥४४॥
हे महाराजा योगसंपत्ती ॥ कामना वेधली माझे चित्तीं ॥ अनुग्रहीं चोज घेऊनि निगुती ॥ सनाथपणी मिरवावें ॥४५॥
ऐसी वेधककामना चित्तीं ॥ प्रथम भागीं मिरवत होती ॥ त्यांत उदेली कोपयुक्ती ॥ वैश्वानरशिखा ते ॥४६॥
तेणें आनंदोनि उदयाचा तरु ॥ वोळलासे योगधीरु ॥ मग पुढें वासनाफळकारु ॥ प्रेरावयातें पावला ॥४७॥
नृप म्हणे अर्थ उघडून ॥ चित्तीं मिरवा समाधान ॥ नातरी भययुक्त भिरड पूर्ण ॥ चित्ततरुतें स्पर्शीतसे ॥४८।
तरी प्रांजळ करुनि मातें ॥ कृपें ओपूनि अनुग्रहातें ॥ आपुला साह्य म्हणोनि सरतें ॥ तिहीं लोकीं मिरवावें ॥४९॥
कानिफा म्हणे नृपा ऐक ॥ मम अनुग्रहाचें उत्तम दोंदिक ॥ घेऊं पाहसी भावपूर्वक ॥ परी तुवां भाव नासिला ॥१५०॥
जैसें दुग्ध पवित्र गोड ॥ परी लवण स्पर्शितां परम द्वाड ॥ तेवीं तूतें घडूनि विघड ॥ आलें आहे महाराजा ॥५१॥
अरे माझा अनुग्रह घ्यावया पाहसी ॥ परी ज्याचा अनुग्रह मजसी ॥ तो तूं स्वामी महागर्तेसी ॥ अश्वविष्ठेंत स्थापिलाज ॥५२॥
परी तुझें आयुष्य लाग ॥ पूर्वपुण्याचा होता योग ॥ म्हणोनि क्रोधानळ मग ॥ शांतिदरीं दडाला हो ॥५३॥
नातरी महाराज जालिंदर ॥ प्रळयकाळीचा वैश्वानर ॥ तुझे वैभवाचें अपार नीर ॥ भस्म करिता क्षणार्धे ॥५४॥
जयाच्या प्रतापाची सरी ॥ कोण करी बोल वागुत्तरीं ॥ जेणें स्वर्गदेवतांची थोरी ॥ झाडोझाडीं लाविली ॥५५॥
मग साद्यंत वराची कथा ॥ तया नृपातें सांगतां ॥ तेणेंही सकळ ऐकूनि वार्ता ॥ भय उदेलें चित्तांत ॥५६॥
अंगीं रोमांच आले दाटून ॥ शरीरीं कापरें दाटले पूर्ण ॥ मग धरोनि त्याचे चरण ॥ नम्रपणें विनवीतसे ॥५७॥
म्हणे महाराजा योगवित्त ॥ घडूनि आलें तें अनुचित ॥ तरी आतां क्षमा उचित ॥ प्रसाद करा दासावरी ॥५८॥
या ब्रह्मांडपंडपाव ॥ मजएवढा कोणी नाहीं पतित ॥ अहा ही करणी अघटित ॥ घडूनि आली मजलागीं ॥५९॥
परी सदैव मायेपरी ॥ शांति वरावी हदयांतरीं ॥ बहु अन्याय होतां किशोरी ॥ अहितातें टेकेना ॥१६०॥
तुम्ही संत दयावंत ॥ घेतां जगाचे बहु आघात ॥ अमृतोपम मानूनि चित्त ॥ कृपा उचित दर्शवितां ॥६१॥
जैसा झाडा घातला घाव ॥ एकीं लावणी केली अपूर्व ॥ परि उभयतां एकचि छाव ॥ मिरवूं शके जैशी कां ॥६२॥
कीं सरितापात्रीं नीरओघीं ॥ धुती पूजिती मळसंगी ॥ परी एकचि तों उभयप्रसंगी ॥ मिरवली कीं सरिता ते ॥६३॥
कीं तस्कारा होतां घरांत रिघावा ॥ त्यासही प्रकाश देई जैसा दवा ॥ तन्न्याय संतभावा ॥ मिरवूं जात महाराजा ॥६४॥
तरी आतां असो कैसें ॥ क्षमावोढण करी आम्हांस ॥ दुष्कृतसरिताप्रवाही विशेष ॥ ओढूनि काढीं महाराजा ॥६५॥
ऐसें ऐकूनि तयाचें वचन ॥ नाभी म्हणे गजकर्णनंदन ॥ मग रायालागीं सवें घेऊन ॥ स्वशिबिरातें पातला ॥६६॥
परी हा वृत्तांत ऐकूनि ॥ परिचारिका धांवल्या तेथूनी ॥ त्यांनी जाऊनि सकळ युवतींलागोनी ॥ मैनावतीते सांगितलें ॥६७॥
हे माय वो भक्तिसंपादनीं ॥ जालिंदरगुरु तुम्हांलागुनी ॥ परी तयाची रायें विपत्तीं करुनी ॥ महीगर्ते मिरविला ॥६८॥
तेंही अश्वाविष्ठेत ॥ टाकिला आहे दशवरुपांत ॥ ही राजदरबाअ ऐकूनि मात ॥ तुम्हां आम्हीं निवेदिलें ॥६९॥
म्हणाल कैसी कळली मात ॥ तरी जालिंदराचा आला सुत ॥ अपार वैभव कानिफानाथ ॥ विद्यार्णव दुसरा ॥१७०॥
तरी तयाचें वैभव पाहून ॥ शेवटीं नटला आपुला नंदन ॥ परी जालिंदराचें वर्तमान ॥ श्रुत केलें तेणेंचि ॥७१॥
आता राव तयाचे शिबिरीं ॥ गेला आहे सहपरिवारीं ॥ तेथें घडेल जैसेपरी ॥ तैसे वृत्त सांगूं पुढें ॥७२॥
ऐसें सांगतां युवती ॥ हदयीं क्षोभली मैनावती ॥ परी पुत्रमोहाची संपत्ती ॥ चित्तझुलारी हेलावे ॥७३॥
येरीकडे नृपनाथ ॥ मुनिशिबिरा जाऊनि त्वरित ॥ उत्तम अगारीं अनन्य पदार्थ ॥ इच्छेसमान भरियेले ॥७४॥
सदा सन्मुख कर जोडून ॥ अंगें धांवे कार्यासमान ॥ जेथील तेथें अर्थ पुरवून ॥ संगोपन करीतसे ॥७५॥
जैसे दुर्वासा अतिथी सकळ ॥ सेवे आराधी कौरवपाळ ॥ तन्न्याय हा भूपाळ ॥ नाथालागी संबोखी ॥७६॥
असो ऐसे सेवेप्रकरणी ॥ अस्तास गेला वासरमणी ॥ मग रायातें आज्ञा देऊनी ॥ बोळविला सदनातें ॥७७॥
राव पातला सदनाप्रती ॥ परी येतांचि वंदिली मैनावती ॥ मग झाला वृत्तांत तियेप्रती ॥ निवेदिला रायानें ॥७८॥
वृत्तांत निवेदूनि तिजसी ॥ तुवां जाऊनि शिबिरासी ॥ युक्तिप्रयुक्ती बोधूनि त्यासी ॥ महाविघ्ना निवटावें ॥७९॥
मग अवश्य बोलूनि मैनावती ॥ शिबिरा आसनीं जाऊं पाहती ॥ शीघ्र येऊनि शिबिराप्रती ॥ कानिफानाथ मिरवला ॥१८०॥
वंदूनि निकट बैसली तेथ ॥ म्हणे महाराजा गुरुनाथ ॥ कोण तुम्ही वरिला अर्थ ॥ नाथपंथी मिरवावया ॥८१॥
तरी या नाथपंथिका ॥ मीही मिरवतें महीलोका ॥ तरी मम मौळी वरदपादुका ॥ श्रीजालिंदराची मिरवितें ॥८२॥
ऐसी ऐकोनि तियेची वाणी ॥ बोलता झाला कानिफा मुनी ॥ ऐसी असूनि बरवी करणी ॥ जालिंदरातें मिरविली ॥८३॥
तूं अनुग्रही असतां निश्वित ॥ गुरु ठेवावा अश्वविष्ठेंत ॥ मैनावती म्हणे श्रुत ॥ आजि झालें महाराजा ॥८४॥
मग आपुली कथा मुळापासुनी ॥ तया नाथासी निवेदूनी ॥ हें स्वसुताहातीं झाली करणी ॥ मज न कळतां महाराजा ॥८५॥
तरी आतां झालें कर्म ॥ सज्ञाना सांवरी दुर्गम ॥ परी रायाचें दुष्टकर्म ॥ टाळूनि सुपंथ मिरवीं कां ॥८६॥
ऐसें सांगूनि तयाप्रती ॥ मोहों उपजला अति चित्तीं ॥ मग म्हणे श्रीगुरुमूर्ती ॥ दृश्य करा लोकांत ॥८७॥
म्हणशील सुताचे हातेंकरुन ॥ कां न करिसी दृश्यमान ॥ परी नेणों जालिंदराचा कोपाग्न ॥ धांव घेईल पुढारां ॥८८॥
तरी बोधावा युक्तिप्रयुक्तीं ॥ रक्षूनियां आपुल्या भाच्याप्रती ॥ दृश्य करुनि गुरुमूर्ती ॥ सत्कीर्ती भाच्या वरीं कां ॥८९॥
मग या ब्रह्मांडमंडपांत ॥ कीर्तिध्वज अति लखलखीत ॥ हेळाऊनि परम लोकांत ॥ कीर्तिध्वज फडकेल ॥१९०॥
ऐसें बोलूनियां तयाप्रती ॥ मग उठती झाली मैनावती ॥ त्यानेंही नमूनि परमप्रीती ॥ बोळविलें भगिनीतें ॥९१॥
पूर्ण आश्वासन देऊन ॥ म्हणे रायाचें कल्याण इच्छी पूर्ण ॥ श्रीगुरुचरण पाहूनि जाण ॥ सकळ संशय सोडीं कां ॥९२॥
ऐशी आश्वासूनि माता ॥ श्रीनाथ झाला बोळविता ॥ असो मैनावती तत्त्वतां ॥ नमूनि आली सदनासी ॥९३॥
स्वसुतातें पाचारुन ॥ सकळ सांगितलें वर्तमान ॥ मग सकळ भयाचें दृढासन ॥ भंगित झालें तत्क्षणीं ॥९४॥
जालिंदराचे अनुग्रहासहित ॥ आश्वासीत कानिफानाथ ॥ ऐसा सकळ सांगूनि वृत्तांत ॥ भयमुक्त तो केला ॥९५॥
असो आतां येथून ॥ पुढिलें अध्यायीं धुंडीनंदन ॥ नरहरिवरदें श्रोत्यांकारण्झ ॥ मालू निवेदिल गुरुकृपें ॥९६॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ षोडशाध्याय गोड हा ॥१९७॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥ अध्याय ॥१६॥ ओंव्या ॥१९७॥
श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी वैकुंठाधीशा ॥ अलक्ष अगोचरा आदिपुरुषा ॥ पूर्णब्रह्म निष्कल निर्दोषा ॥ सनातना आदिमूर्ते ॥१॥
ऐसा स्वामी पंढरीअधीश ॥ बैसूनि मालूचे कवित्वपृष्ठीस ॥ भक्तिसारसुधारस ॥ निर्माण केला ग्रंथासी ॥२॥
तरी मागिले अध्यायीं कथन ॥ आनिफा पातला हेळापट्टण ॥ गोपीचंदाची भेटी घेऊन ॥ मैनावतीसी भेटला ॥३॥
तरी सिंहावलोकनीं तत्त्वतां ॥ मैनावती भेटूनि नाथा ॥ सकळ वृत्तांत सांगूनि सुता ॥ समाधानीं मिरविलें ॥४॥
असो गोपीचंद दुसरे दिनीं ॥ नाथाग्रहें शिबिरीं जाऊनि ॥ मौळी ठेवूनि नाथाचे चरणीं ॥ उभा राहिला सन्मुख ॥५॥
कानिफा पाहूनि राव दृष्टीं ॥ बोलता झाला स्ववाग्वटी ॥ श्रीजालिंदर महीपोटी ॥ कोठे घातला तो सांग पां ॥६॥
येरु म्हणे महाराजा ॥ ठाव दावितो चला ओजा ॥ तेव्हां म्हणे शिष्य माझा ॥ घेऊनि जावें सांगाती ॥७॥
ऐसी कानिफा बोलतां मात ॥ अवश्य म्हणे नृपनाथ ॥ मग सच्छिष्य घेऊनि सांगात ॥ तया ठायीं पातला ॥८॥
ठाव दाखवूनि सच्छिष्यासी ॥ पुन्हां आले शिबिरासी ॥ शिष्य म्हणती त्या ठायासी ॥ पाहूनि आलों महाराजा ॥९॥
मग रायासी म्हणे कानिफानाथ ॥ जालिंदर काढाया कोणती रीत ॥ येरु म्हणे तुम्ही समर्थ ॥ सकळ जाणते सर्वस्वीं ॥१०॥
बाळें आग्रहें करुं जाती ॥ परी तयांचा निर्णय कैशा रीतीं ॥ करावा हें तों नेणती निश्वतीं ॥ सर्व संगोपी माता ती ॥११॥
तेवीं माता पिता गुरु ॥ त्राता मारिता सर्वपारु ॥ तरी कैसे रीती हा विचारु ॥ आव्हानिजे महाराजा ॥१२॥
ऐसें बोलतां नृपनाथ ॥ मग बोलतां झाला गजकर्णसुत ॥ तुझे रक्षावया जीवित ॥ विचार माझा ऐकिजे ॥१३॥
कनक रौप्य ताम्रवर्ण ॥ पितळ लोहधातु पूर्ण ॥ पांच पुतळे करुनि आण ॥ तुजसमान हे राया ॥१४॥
ऐसी आज्ञा करितांचि नाथ ॥ प्रेरिले रायें ग्रामांत दूत ॥ हेमकार लोहकारासहित ॥ ताम्रकारका आणिलें ॥१५॥
जे परम कुशल अति निगुती ॥ लक्षूनि सोडिले हेराप्रती ॥ धातु ओपूनि तयांचे हातीं ॥ पुतळ्यांतें योजिलें ॥१६॥
मग ते आपुले धीकोटी ॥ पुतळे रचिती मेणावरती ॥ नाथालागीं दावूनि दृष्टी ॥ रसयंत्रीं ओतिले ॥१७॥
पाहोनि दिन अति सुदिन ॥ मग नृपासह पुतळे घेवोन ॥ पाहता झाला गुरुस्थान ॥ विशाळबुद्धी कानिफा ॥१८॥
गरतीकांठीं आपण बैसोन ॥ पुतळा ठेवोनि हेमवर्ण ॥ राजाहातीं कुदळ देवोन ॥ घाव घालीं म्हणतसे ॥१९॥
घाव घालितां परी लगबगां ॥ पुसतां स्वामी नांव सांगा ॥ सांगितल्यावरी अति वेगा ॥ गरतीबाहेर निघे कीं ॥२०॥
ऐसें सांगोनि प्रथम रायातें ॥ मग कुदळी दिधली हातातें ॥ उपरी चिरंजीवप्रयोगातें ॥ भाळीं चर्चिली विभूती ॥२१॥
पुतळा ठेवोनि मध्यगरतीं ॥ मागें उभा राहिला नृपती ॥ लवकर घाव घाली क्षितीं ॥ आंतूनि पुसे महाराज ॥२२॥
कोणी येवोनि घालिती घाव ॥ वेगीं वदे कां तयाचें नांव ॥ नृप म्हणे मी राणीव ॥ गोपीचंद असें कीं ॥२३॥
रायें सांगतांचि नाम ॥ निघाला होता गरतींतून ॥ श्रीजालिंदराचें शापवचन ॥ कणकप्रतिमे झगटले ॥२४॥
तीव्रशाप वैश्वानर ॥ व्यापिलें कनकपुतळ्याचें शरीर ॥ क्षण न लागतां महीवर ॥ भस्म होवोनि पडियेलें ॥२५॥
भस्म होतां कनकप्रतिमा ॥ दुसरा ठेविला उगमा ॥ तयाही मागें नरेंद्रोत्तमा ॥ पुन्हां गरतीं स्थापिलें ॥२६॥
रौप्यवर्णी पुतळ्यामागें ॥ राव उभा केला वेगें ॥ पुन्हा विचारिलें सिद्धियोगें ॥ कोण आहेस म्हणवोनि ॥२७॥
पुन्हां सांगे नृप नांव ॥ गरतीबाहेर वेगीं धांव ॥ जालिंदरशापगौरव ॥ जळ जळ खाक होवो कीं ॥२८॥
ऐसें वदतां शापोत्तर ॥ पुतळा पेटला वैश्वानरें ॥ तोही होवोनि भस्मपर ॥ महीलागीं मिरवला ॥२९॥
मग तिसरा लोहपुतळा पूर्ण ॥ तोही झाला शापें भस्म ॥ चवथा पांचवा गति दुर्गम ॥ त्याचिपरी पावला ॥३०॥
यावरी त्या नृपनाथा ॥ श्रीकानिफा झाला सांगता ॥ मातें वदोनि नाम सर्वथा ॥ नाथाप्रती सांगावें ॥३१॥
अवश्य म्हणोनि गौडपाळ ॥ लवकरी भेदी अति सबळ ॥ तो नाद ऐकूनि तपी केवळ ॥ विचार करीत मानसीं ॥३२॥
माझा क्रोध वडवानळ ॥ जाळूनि टाकील ब्रह्मांड समग्र ॥ तेथें वांचला त्रिलोचनकुमर ॥ हें आश्चर्य वाटतें ॥३३॥
कृतांताचे दाढेआंत ॥ सांपडलिया सुटोनि जात ॥ न शिवे वैश्वानर मृत्य ॥ हें आश्चर्य वाटतसे ॥३४॥
महातक्षकानें दंश करुन ॥ वांचवूं शके कोणी प्राण ॥ केंवीं वांचला नृपनंदन ॥ हें आश्चर्य वाटतें ॥३५॥
परम संकट पाहोनी ॥ प्राण उदित घेत हिरकणी ॥ तो वांचूनि मिरवे जनीं ॥ हें आश्चर्य वाटतसे ॥३६॥
उरग खगेंद्रा हातीं लागतां ॥ परी न मरे भक्षण करितां ॥ तेवीं झालें नृपनाथा ॥ हेंचि आश्चर्य वाटतें ॥३७॥
कीं मूषक सांपडल्या मुखांत ॥ त्यातें कदा न ये मृत्य ॥ तेवीं वांचला हा नृपनाथ ॥ हेंचि आश्चर्य वाटतें ॥३८॥
सहज उभा पर्वतानिकटी ॥ कडा तुटोनि पडला माथीं ॥ त्यांत वांचला ऐसें म्हणती ॥ हेंचि आश्चर्य वाटतसे ॥३९॥
ऐसा विचार मनांत ॥ करिता झाला जालिंदरनाथ ॥ चित्तीं म्हणे त्या भगवंत ॥ साह्य झाला रक्षणीं ॥४०॥
तरी आतां असो ऐसें ॥ वांचल्या अमर करुं त्यास ॥ ऐसें विचारुनि चित्तास ॥ मनीं गांठी दृढ धरिली ॥४१॥
येरीकडे कानिफनाथ ॥ हुंकार नृपासी देत ॥ तंव उभा स्वकरीं व्यक्त ॥ लवकरी मही भेदीतसे ॥४२॥
लवकरी घाव कानीं उठतां ॥ श्रीजालिंदर होय पुसता ॥ कोण आहेस अद्यापपर्यंत ॥ घाव घालिसी महीतें ॥४३॥
ऐकतां श्रीगुरुवचन ॥ रायाआधीं गजकर्णनंदन ॥ सांगूनि आपुलें नामाभिधान ॥ गोपीचंदाचें सांगतसे ॥४४॥
म्हणे महाराजा तपोजेठी ॥ मी बाळक कानिफा महीपाठी ॥ पहावया चरण दृष्टीं ॥ बहुत भुकेले चक्षू ते ॥४५॥
म्हणवोनि गोपीचंद नृपनाथ ॥ तुम्हां काढावया उदित ॥ ऐसी ऐकोनि सच्छिष्यमात ॥ म्हणे अद्यापि नृप वांचला ॥४६॥
तरी आतां चिरंजीव ॥ असो अर्कअवघी ठेव ॥ अमरकांती सदैव भाव ॥ जगामाजी मिरवो कां ॥४७॥
ऐसें वदोनि जालिंदरनाथ ॥ निजचक्षूनें पहावया सुत ॥ बोलता झाला अति तळमळत ॥ म्हणे महीतें विदारीं ॥४८॥
ऐसी आज्ञा होतांचि तेथें ॥ मग काढिते झाले वरील लिदीतें ॥ तंव ते मृत्तिका दशवर्षात ॥ महीव्यक्त झालीसे ॥४९॥
मग कामाठी लावूनि नृपती ॥ उकरिता झाला मही ती ॥ वरील प्रहार वज्रापती ॥ जावोनियां भेदलासे ॥५०॥
मग तो नाद ऐकूनि नाथ ॥ म्हणे आतां बसा स्वस्थ ॥ मग जल्पोनि शक्रास्त्र ॥ वज्रास्त्रातें काढिलें ॥५१॥
मग नाथ आणि गजकर्णनंदन ॥ पाहते झाले उभयवदन ॥ मग चित्तीं मोहाचें अपार जीवन ॥ चक्षुद्वारें लोटलें ॥५२॥
मग गरतीबाहेर येवोनि नाथ ॥ प्रेमें आलिंगला सुत ॥ म्हणे बा प्रसंगें होतासी येथ ॥ म्हणवोनि नृपनाथ वांचला ॥५३॥
परी गरतीबाहेर येतांचि नाथ ॥ चरणीं लोटला नृपनाथ ॥ मग त्यातें कवळोनि धरीत ॥ मौळीं हात ठेवीतसे ॥५४॥
म्हणे बाळा प्रळयाग्नी ॥ त्यांत निघालासी वांचुनी ॥ आतां जोंवरी शशितरणीं ॥ तोंवरी मिरवें महीतें ॥५५॥
यावरी त्रिलोचनकामिनी ॥ मैनावती लोटली चरणीं ॥ नेत्रीं अश्रुपात आणोनी ॥ स्वामीलागी बोलतसे ॥५६॥
म्हणे महाराजा एकादश वर्षात ॥ मातें लोटली महातभरात ॥ माझा अर्क गुरुनाथ ॥ अस्ताचळीं पातलासे ॥५७॥
मित्रकुमुदिनी दीनवाणी ॥ हुरहुर पाहे जैसी तरणी ॥ कीं मम बाळकाची जननी ॥ गेली कोठें कळेना ॥५८॥
कीं मम वत्साची गाउली ॥ कोणे रानीं दूर गेली ॥ समूळ वत्साची आशा सांडिली ॥ तिकडेचि गुंतली कैसोनि ॥५९॥
कां मम चकोराचा उड्डगणपती ॥ कैसा पावला अस्तगती ॥ कीं मज चातकाचे अर्थी ॥ ओस घन पडियेला ॥६०॥
सदा वाटे हुरहुर जीवा ॥ कीं लोभ्याचा चुकला द्रव्यठेवा ॥ कीं अंधाची शक्ती काठी टेकावा ॥ कोणें हरोनि नेलीसे ॥६१॥
ऐसे एकादश संवत्सर ॥ मास गेले महाविकार ॥ ऐसें बोलोनि नेत्रीं पूर ॥ अश्रुघन वर्षतसे ॥६२॥
मग तियेसी हदयीं धरोनि नाथ ॥ स्वकरें नेत्राश्रु पुसीत ॥ तीन्ही बाळकें धरोनि यथार्थ ॥ माय हेलवे त्यामाजी ॥६३॥
गोपीचंदाचें मुख कुरवाळून ॥ बोलता झाला अग्निनंदन ॥ बा रे तुझें काय मन ॥ इच्छीतसे मज सांगा ॥६४॥
राजवैभवा भोगावें ॥ कीं आत्मीं समयोग्यते मिरवावें ॥ कोणतें तुझें मनीं भावे ॥ तैसा योग घडेल बा ॥६५॥
अश्वाश्वत शाश्वत दोन पद ॥ राज्य वैराग्य मार्गभेद ॥ तरी तुज आवडे तोचि वृंद ॥ स्वीकारीं कां बाळका ॥६६॥
म्यां तूतें केलें अमरपणीं ॥ परी तैसें नाहीं राजमांडणी ॥ अनेक आलें अभ्र दाटोनी ॥ मृगजळासमान तें ॥६७॥
बा रे संपत्ती अमरां कैसी ॥ तेही आटेल काळवेळेसीं ॥ दिसतें तितुकें वैभवासी ॥ नाशिवंत आहे बा रे ॥६८॥
बा रे पूर्वी राज्य सांडून ॥ कित्येक बैसले योग्यांत येवोन ॥ परी तो योग सोडून ॥ राज्यवैभवा नातळला ॥६९॥
पाहें गाधिसुताचे वैभव ॥ महीलागीं केवढें नांव ॥ परी तो सोडूनि सकळ वैभव ॥ योगक्रिया आचरला ॥७०॥
उत्तानपाद महीवरती ॥ काय न्यून असे संपत्ती ॥ परी सुताची कामशक्ती ॥ वेगें जनीं दाटलीसे ॥७१॥
तस्मात् अशाश्वत ओळखून ॥ बा ते झाले सनातन ॥ तरी आतां केउतें मन ॥ इच्छितें तें मज सांगें ॥७२॥
गोपीचंद विचार करी मनांत ॥ राज्यवैभवीं सामर्थ्य गळित ॥ अहा योगी जालिंदरनाथ ॥ चिरंजीव मिरवतसे ॥७३॥
आज एकादश वर्षेपर्यंत ॥ गरतगलित पचला योगीनाथ ॥ जेणें यम शरणागत ॥ पायांतळीं लोळतसे ॥७४॥
जेणें कृत्तांत निर्बळ केला ॥ तो राज्य मेळवूनि खळ ठेला ॥ हेमकर्णे अशक्त झाला ॥ परीस लोहाकारणें ॥७५॥
सुरभी त्रैलोक्यकामना ॥ पूर्ण करील क्षुधार्तवचना ॥ ती स्वपोटा रानोंराना ॥ शोधील काय तृणातें ॥७६॥
ब्रह्मांडावरी जयाची सत्ता ॥ तो कोणे अर्थी दरिद्रता ॥ भोगील मनें ॥ ऐसा पश्चात्ताप दारुण ॥ चित्तामाजी डवरला ॥७८॥
मग म्हणे गुरुमहाराज ॥ इंधनीं अग्नि होतां सज्ज ॥ तेवीं विधानचि तैसे विराजे ॥ पावका स्पर्श झालिया ॥७९॥
तरी आतां सरतें पुरतें ॥ आपुल्यासमान करा मातें ॥ आळीभृंगन्यायमतें ॥ करुनि मिरवें महीसी ॥८०॥
ऐकोनि दृढोत्तर वचन ॥ श्रीगुरु स्वकरातें उचलोन ॥ पृष्ठी थापटी वाचे वचन ॥ गाजी गाजी म्हणतसे ॥८१॥
मग वरदहस्त स्पर्शोनि मौळी ॥ सकळ देहातें कृपें न्याहाळी ॥ कर्णी ओपूनि मंत्रावळी ॥ स्वनाथ मार्गी मिरवला ॥८२॥
ऐसें होता अंग लिप्त ॥ मग दिसून आलें अशाश्वत ॥ काया माया दृश्य पदार्थ ॥ विनय चित्तीं मिरवले ॥८३॥
मग वटतरुचें दुग्ध काढून ॥ जटा वळी राजनंदन ॥ त्रिसट कौपीन परिधानून ॥ कर्णी मुद्रा परिधानी ॥८४॥
शैली कंथा परिधानूनी ॥ शिंगीनाद गाजवी भुवनीं ॥ कुबडी फावडी कवळूनि पाणी ॥ नाथपणीं मिरविला ॥८५॥
भस्मझोळी कवळूनि कक्षेंत ॥ आणि द्वितीय झोळी भिक्षार्थ ॥ हातीं कवळूनि नाथनाथ ॥ जगामाजी मिरवला ॥८६॥
परी हा वृत्तांत सकळ गांवांत ॥ अंतःपुरादिकीं झाला श्रुत ॥ श्रुत होतांचि अपरिमित ॥ शोकसिंधू उचंबळला ॥८७॥
एकचि झाला हाहाकार ॥ रुदन करितां लोटला पूर ॥ स्त्रिया धरणीसी टाकिती शरीर ॥ मुखीं मृत्तिका घालिती ॥८८॥
मैनावतीसी शिव्या देत ॥ म्हणती हिनेचि केला सर्वस्वीं घात ॥ अहा अहा नृपनाथ ॥ महीं कोठें पहावा ॥८९॥
आठवूनि रायाचें विशाळ गुण ॥ भूमीवरी लोळती रुदन करुन ॥ मूर्छागत होऊनि प्राण ॥ सोडूं पाहती रुदनांत ॥९०॥
अहा हें राज्यवैभव ॥ कैसी आली विवशी माव ॥ अहा सुखाचा सकळ अर्णव ॥ वडवानळें प्राशिला ॥९१॥
अहा रायाचें बोलणें कैसें ॥ कधीं दुखविलें नाहीं मानस ॥ आमुचे वाटेल जें इच्छेस ॥ राव पुरवी आवडीनें ॥९२॥
एक म्हणे सांगू काय ॥ रायें वेष्टिलें चित्त मोहें ॥ म्लानवदन पाहोनि राय ॥ हदयी कवळी मोहाने ॥९३॥
म्हणे बाई मुखातें कुरवाळून ॥ परम प्रीतीनें घेत चुंबन ॥ अति स्नेहानें अर्थ पुरवून ॥ मनोरथ पुरवी माझें गे ॥९४॥
ऐसें म्हणूनि आरंबळत ॥ एकसरां शब्द करीत ॥ एक म्हणे वो बाई मात ॥ काय परी सांगूं रायाची ॥९५॥
अगे वत्सालागीं जैशी गाय ॥ क्षणिक विसंबूं कदा न पावे ॥ तेवीं क्षणक्षणां येऊनि राय ॥ वदन पाहे माझें गें ॥९६॥
एक म्हणे अर्थ पोटीं ॥ किती सांगू राजदृष्टी ॥ वांकुडा केश कबरीथाटी ॥ पडतां सावरी हस्तानें ॥९७॥
अगे कुंकुमरेषा वांकडी होत ॥ ती सांवरी नृपनाथ ॥ मायेहूनि अधिक आतिथ्य ॥ माझें करीत होता गे ॥९८॥
ऐसें म्हणूनि धरणी अंग ॥ धडाडूनि टाकिती सुभाग्य ॥ म्हणती विधात्या बरवा भांग ॥ निजभाळीं रेखिला की ॥९९॥
मस्तक धरणीवरी आपटिती ॥ धडाधडां हस्तें हदय पिटिती ॥ महीं गडबडूनि पुन्हां उठती ॥ पुन्हां सांडिती शरीरातें ॥१००॥
म्हणती राया तुजविण ॥ आतां कोण करील संगोपन ॥ आतां आमुचे सकळ प्राण ॥ परत्र देशांत जातील हो ॥१॥
ऐसे म्हणूनि आरंबळती ॥ अट्टाहासे हदय पिटिती ॥ मृत्तिका घेऊनि मुखीं घालिती ॥ केश तोडिती तटातटां ॥२॥
म्हणती अहा राया तीन वेळ ॥ शय्येहूनि उठूनि पाजिसी जळ ॥ ऐसा कनवाळू असूनि निर्मळ ॥ सोडूनि कैसा जासी रे ॥३॥
अहा राया शयनीं निजता ॥ उदर चापसी आपुल्या हाता ॥ रिक्त लागतां उठोनि तत्त्वतां ॥ भोजन घालीत होतासी ॥४॥
ऐसा कनवाळू तूं मनीं ॥ आतां कैसा जासी सोडूनि ॥ ऐसें म्हणोनि शरीर धरणीं ॥ धडाडूनि टाकिलें ॥५॥
म्हणे रायाचें स्वरुप ॥ पहातांचि पुरतसे कंदर्प ॥ तरी त्या स्वरुपाचा झाला लोप ॥ कोठें पाहूं महाराजा ॥६॥
एक म्हणे नोहे भर्ता ॥ प्रत्यक्ष होती आमुची माता ॥ कैसी सांडूनि जात आतां ॥ निढळवाणी पाडसा ॥७॥
एक म्हणे माझी हरिणी ॥ कैसी पाडसा जात सोडूनी ॥ एक म्हणे माझी कूर्मिणी ॥ कृपादृष्टी आवगतली ॥८॥
एक म्हणे मज मीनाचें जळ ॥ कैसे आटलें अब्धीचें जळ ॥ दुःखार्काची झळाळ ॥ साहवेना वो माये ॥९॥
एक म्हणे माउली माझी ॥ स्नेहाचा पान्हा पाजी ॥ वियोगकाननीं चुकर आजी ॥ कैसी झाली दैवानें ॥११०॥
एक म्हणे आमुची पक्षिणी ॥ अंडजासमान पाळिलें धरणी ॥ आतां चंचुस्नेहें करोनी ॥ कोण ओपील ग्रासातें ॥११॥
एक म्हणे मज चातकाकारण ॥ भरतां नोहे गे अंबुदस्थान ॥ परम स्नेहाचें पाजितां जीवन ॥ आजि ओस कैसा झाला गे ॥१२॥
ऐसें म्हणोनि आरंबळती ॥ एकमेकींचे गळां पडती ॥ रडती पडती पुन्हां उठती ॥ आरंबळती आक्रोशें ॥१३॥
ऐसा आकांत अंतःपुरांत ॥ येरीकडे जालिंदरनाथ ॥ राया गोपीचंदा सांगत ॥ तपालागीं जाई कां ॥१४॥
परी राया ऐक मात ॥ सुरत्नपणाचा पाहों हेत ॥ तुझ्या स्त्रिया अठरा शत ॥ भिक्षा मागे तयांपासी ॥१५॥
आलक्ष आदेश निरंजन ॥ ऐसा सवाल मुखें वदोन ॥ अंतःपुरांत संचार करोन ॥ भिक्षा मागें बाळका तूं ॥१६॥
शिंगीनाद वाजवूनि हातीं ॥ भिक्षा दे माई ॥ वदोनि उक्ती ॥ ऐशापरी भेटोनि युवती ॥ तपालागीं जाई कां ॥१७॥
मग अवश्य म्हणोनि नृपनाथ ॥ संचार करी अंतःपुरांत ॥ अलक्ष निरंजन मुखे वदत ॥ माई भिक्षा दे म्हणतसे ॥१८॥
तें पाहूनि त्या युवती ॥ महाशोकाब्धींत उडी घालिती ॥ एकचि कोल्हाळ झाला क्षितीं ॥ नाद ब्रह्मांडीं आदळतसे ॥१९॥
एक हातें तोडिती केशांतें ॥ एक मृत्तिका घालिती मुखांत ॥ एक म्हणे दाही दिशा ओस दिसत ॥ दाही विभाग झाल्यानें ॥१२०॥
एक धुळींत लोळती ॥ एक उठूनि पुन्हां पडती ॥ एक हदय पिटोनि हस्तीं ॥ आदळिती मस्तकें ॥२१॥
एक पाहोनि रायाचें स्वरुप ॥ म्हणती अहाहा कैसा भूप ॥ सवितारुपी झाला दीप खद्योतपणी दिसतसे ॥२२॥
अहाहा राव वैभवार्णव ॥ कैसा दिसतो दीनभाव ॥ कीं मेरुमांदार सोडूनि सर्व ॥ मशक दृष्टीं ठसावला ॥२३॥
अहा राय हस्तेंकरुन ॥ अपार याचकां वांटी धन ॥ आतां कक्षेंत झोळी घालून ॥ मागे कण घरोघरीं ॥२४॥
ऐसें म्हणोनि आरंबळती ॥ धरणीवरी अंग टाकिती ॥ पुन्हां उठोनि अवलोकिती ॥ म्हणती अहा काय झालें ॥२५॥
असो नृप तो अंतःपुरांगणीं ॥ आदेश निरंजन वदे वाणी ॥ मुख्य नायिका लोमावती राणी ॥ रायापासीं पातली ॥२६॥
मुखचंद्र गळे बोलूनी ॥ नयनी अश्रु अपार जीवनीं ॥ रायालागीं पाळा घालूनी ॥ वेष्टुनियां बोलती त्या ॥२७॥
तिचे मागें चंपिका कारंती ॥ उठोनि येतात मागें समस्तीं ॥ राजस्त्रिया अट्टहास करिती ॥ धांव घेती मागें लगबगां ॥२८॥
म्हणती राया असो कैसे ॥ घडूनि आले ईश्वरसत्तेसें ॥ परी येथेंचि राहूनी पूर्ण योगास ॥ संपादिजे महाराजा ॥२९॥
आम्हां दरिद्रियांचें स्वरुपमांदुस ॥ लोपवूं नका सहसा महीस ॥ आम्ही तुम्हांविण दिसतों ओस ॥ प्राणाविण शरीर जैसे ॥१३०॥
हे राया आम्ही स्त्रिया कोटी ॥ परम अंध महींपाठीं ॥ तरी आमुची सबळ काठी ॥ टेंका हरूं नका जी ॥३१॥
तरी येथोंचि योग आचरावा ॥ आम्ही न छळूं विषयभावा ॥ परी तव स्वरुपाचचि ठेवा ॥ पाहूनि तो शांत करुं कीं ॥३२॥
जैसें जीर्ण कडतर ॥ परी म्हणाया वैभवी थोर छत्र ॥ तेवीं तव आश्रयीं सर्व पवित्र ॥ वैभवमंडण आम्हांसी ॥३३॥
तरी मानेल तेथें पर्णकुटिका ॥ बांधूनि देऊं जडितहाटका ॥ आम्ही बारा सोळा शत बायका ॥ सेवा करुं आदरानें ॥३४॥
सुवर्णे शिंगीं देऊं मढवून ॥ आणि रत्नबिकी शैल्य परिधानून ॥ कनकचिरी कंथा घालून ॥ सुखसंपन्न भोगावें ॥३५॥
मुक्तरत्नें हिरे माणिक ॥ संगीत करुनि हाटकीं देख ॥ त्यातें भूषणमुद्रा अलौलिक ॥ सुखसंपन्न भोगावें ॥३६॥
लोड तिवासे मंचक सुगम ॥ गादी तोषक अति गुल्म ॥ तरी भस्म सन्निधीकरुन ॥ सुखसंपन्न भोगावें ॥३७॥
भिक्षातुकडे सूक्ष्म कठिण ॥ त्यजूनि सेवीं षड्रसान्न ॥ घृत दुग्ध दधि सेवीं पक्कान्न ॥ हें सुखसंपन्न भोगावें ॥३८॥
एकट सेवीं त्यजीं कानन ॥ दासदासी सेवकजन ॥ सेवा करितां षोडशोपचारान ॥ हें सुखसंपन्न भोगावें ॥३९॥
चुवा चंदन अर्गजासुवास ॥ मार्जन करुं तव देहास ॥ तरी धिक्कारुनि तृणासनास ॥ सुखसंपन्न भोगावें ॥१४०॥
हत्ती घोडे शिबिका सदन ॥ टाकूनि कराल तीर्थाटण ॥ परी चालाल तें दुःख त्यजून ॥ सुखसंपन्न भोगावें ॥४१॥
महाल चौकट संगीत रंगीत ॥ ते सांडूनि विपिनीं पडाल दुःखित ॥ तरी तें त्यजूनि रहा येथ ॥ हे सुखसंपन्न भोगावें ॥४२॥
छत्र चामरें प्रजा अंकित ॥ त्यजूनि फिराल अरण्यांत ॥ एकटपणीं त्यजूनि रहा येथ ॥ हें सुखसंपन्न भोगावें ॥४३॥
मृगाक्षा खंजीर पदमनयनी ॥ पद चुरती कोमल पाणी ॥ तरी तृणांकुरशयन त्यजूनी ॥ हें सुखसंपन्न भोगावें ॥४४॥
चंद्राननी गजगामिनी ॥ बोलती संवाद रसाळ वाणी ॥ तरी यांचा त्याग करोनी ॥ हें सुखसंपन्न भोगावें ॥४५॥
ऐशा स्त्रिया संवादती ॥ परी कोप चढला तयाच्या चित्तीं ॥ दूर हो लंडी म्हणोनि उक्ती ॥ धिक्कारीत तयांतें ॥४६॥
परी त्या मोहें वेष्टूनि बोलत ॥ राया एकटें पडावें अरण्यांत ॥ तुम्हांसवें बातचीत ॥ कोण करील महाराजा ॥४७॥
येरी म्हणे अरण्यपोटीं ॥ सिंगी सारंगी करील गोष्टी ॥ स्त्रिया म्हणती आसनदृष्टी ॥ वपन कैंचें हो तेथें ॥४८॥
राव म्हणे मही आसन ॥ अंबरासारखें असे ओढवण ॥ स्त्रिया म्हणती शयनीं कोण ॥ निजेल तुमच्या सांगातीं ॥४९॥
येरी म्हणे कुबडी फावडी ॥ शयन करितील दोन्ही थडी ॥ स्त्रिया म्हणती शैत्य हुडहुडी ॥ कोण निवारी सांगावें ॥१५०॥
येरी म्हणे अचळ धुनी ॥ पेटवा घेईल पंचाग्नी ॥ ते सबळ शीतनिवारणीं ॥ होतील योग साधावया ॥५१॥
स्त्रिया म्हणती अलौलिक ॥ तेथें कोठें परिचारक लोक ॥ राज्यासनीं पदार्थ कवतुक ॥ देत होते आणूनियां ॥५२॥
येरी म्हणे व्याघ्रांबर ॥ आसन विराजूं वज्रापर ॥ मग धांव घेती नारीनर ॥ कौतुकपदार्थ मिरवावया ॥५३॥
स्त्रिया म्हणती मोहव्यक्त ॥ कोणतीं असतीं मायावंत ॥ माय बाप भगिनी सुत ॥ अरण्यांत कैंची हीं ॥५४॥
येरी म्हणे विश्वरुप ॥ घरघर आई घरघर बाप ॥ इष्टमित्र भगिनी गोतरुप ॥ शिष्य साधक मिरवती ॥५५॥
स्त्रिया म्हणतीं षड्रसादि अन्न ॥ विपिनीं मिळतील कोठून ॥ येरी म्हणे जीं फळें सुगम ॥ षड्रसादि असती तीं ॥५६॥
स्त्रिया म्हणती वेंचाया साधन ॥ विपिनीं मिळेल जी कोठून ॥ येरी म्हणे ब्रह्मरुपानें ॥ घेऊं देऊं वेव्हारासी ॥५७॥
स्त्रिया म्हणती फाटल्या कौपीन ॥ पुनः मिळेल ती कोठून ॥ येरु म्हणे इंद्रियदमन ॥ विषयीं कांसोटी घालूं कीं ॥५८॥
स्त्रिया म्हणती फाटल्या कंथा ॥ ते कोठूनि मिळेल जी समर्था ॥ येरु म्हणे योग आचरतां ॥ दिव्य कंथा होईल ॥५९॥
स्त्रिया म्हणती सिंगी सारंगा ॥ फुटूनि गेलिया प्रसंगी ॥ मग गोष्टी करावयाची तरंगी ॥ कोण आहे तुम्हांपाशी ॥१६०॥
येरी म्हणे सगुण निर्गुण ॥ शिंगी सारंगी असती दोन ॥ आगमानिगमाचे तंतू ओंवून ॥ सुखसंवाद करीन मी ॥६१॥
स्त्रिया म्हणती कुबडी फावडी ॥ जीर्ण झालिया लागती देशोधडी ॥ मग सुखशयनीं निद्रापहुडी ॥ कोण सांगेन करील जी ॥६२॥
येरी म्हणे खेचरी भूचरी उभय ॥ आदेय विदेह प्रकाश स्वरुपमय ॥ वाम दक्षिण घेऊनि तन्मय ॥ डोळां लावीन निरंजनीं ॥६३॥
स्त्रिया म्हणती शैल्य तुटून ॥ गेल्या पुन्हां आणाल कोठून ॥ येरी म्हणे मोक्षयुक्तिसमान ॥ शैल्यभूषण मिरवीन गे ॥६४॥
स्त्रिया म्हणती कर्णमुद्रिका ॥ हरपोनि गेल्या नरपाळका ॥ मग काय करशील वनीं देखा ॥ नाथपंथी मिरवावया ॥६५॥
येरु म्हणे वो खेचरी भूचरी ॥ लुप्तमुद्रा कर्णद्वारीं ॥ अलक्ष चाचरी अगोचरी ॥ लेवविल्या गुरुनाथें ॥६६॥
ऐसें बोलतां उत्तरोत्तर ॥ म्हणे माई भिक्षा देई सत्वर ॥ तंव त्या धांवती धरावया कर ॥ कंठीं मिठी घालावया ॥६७॥
ऐसें चांचल्यगुणयुक्त ॥ दृष्टीं पाहूनियां नृपनाथ ॥ कुबडी फावडी उगारीत ॥ दूर होई लंडी म्हणतसे ॥६८॥
तें गुप्त पाहोनि मैनावती ॥ सिद्धार्थ अन्न घेऊनि हातीं ॥ शीघ्र येऊनि पुत्राप्रती ॥ म्हणे भिक्षा घे नाथा ॥६९॥
मग भिक्षा घेऊनि झोळीं ॥ मातेपदीं अर्पी मौळी ॥ मग तेथूनि निघूनि तये वेळीं ॥ नाथापाशीं पातला ॥१७०॥
मग जो झाला स्त्रियांत वेव्हार ॥ तो सकळ सांगितला वागुत्तर ॥ मैनावती येऊनि तत्पर ॥ तीही वदे वृत्तांतासी ॥७१॥
असो उभयतांचा वृत्तांत ऐकून ॥ मान तुकावी अग्निनंदन ॥ मग तीन रात्री रायासी ठेवून ॥ बहुतां अर्थी उपदेशिला ॥७२॥
मग लोमावतीचा उदरव्यक्त ॥ गोपीचंदाचा होता सुत ॥ मुक्तचंद नाम त्याचें ॥ राज्यासनीं वाहिला ॥७३॥
स्वयें जालिंदरें कौतुक ॥ राज्यपटीं केला अभिषेक ॥ मंत्री प्रजा सेवक लोक ॥ तयाहातीं ओपिलें ॥७४॥
राया गोपीचंदा सांगे वचन ॥ बा रे पाहें बद्रिकाश्रम ॥ बद्रिकेदारालागीं नमून ॥ तपालागीं तूं बैसें कां ॥७५॥
लोहकंटकीं चरणांगुष्ठ ॥ देऊनि तपाचें दावीं कष्ट ॥ द्वादश वरुषें नेम स्पष्ट ॥ एकाग्रीं रक्षावा ॥७६॥
ऐसें सांगूनि तयातें ॥ मग प्रजा लोकादि समस्तें ॥ निघाले रायासी बोळवायातें ॥ कानिफासुद्धां जालिंदर ॥७७॥
परी प्रजेचे लोक शोक करिती ॥ राया गोपीचंदाचे गुण आठविती ॥ नेत्रीं ढाळूनि अश्रुपातीं ॥ रुदन करिती अट्टहास्यें ॥७८॥
म्हणती अहा सांगों कायी ॥ नृप नव्हे होती आमुची आई ॥ वक्षाखाली सकळ मही ॥ संबोधीतसे महाराजा ॥७९॥
ऐसे वर्णूनि तयाचे गुण ॥ आक्रंदती प्रजाजन ॥ परी आतां पुरे करा विघ्न ॥ शोकमांदार खोंचला ॥१८०॥
तृणपाषाणादि तरु ॥ पक्षी पशु जाती अपारु ॥ राया नृपाकरितां समग्र ॥ शोकाकुलित मिरवले ॥८१॥
मग एक कोस बोळवून ॥ समस्त आणिले अग्निनंदनें ॥ जेथील तेथे संबोखून ॥ आश्वासीत सकळांसी ॥८२॥
परी राया जातां ठायीं ठायीं ॥ धांवूनि पाहतां उंच मही ॥ म्हणती सोडूनि गेलीस आई ॥ कधी भेटसी माघारां ॥८३॥
घडी घडी दृष्टी ऊर्ध्व करुन ॥ पहाती रायाचें वदन ॥ कोणी मागें जाती धांवून ॥ वदन पाहूनि येताती ॥८४॥
ऐसा राजा जातां दोन कोश ॥ मग सकळ मिरवले एक निराश ॥ मग मागें उलटूनि संभारास ॥ ग्रामामाजी संचरले ॥८५॥
राजसदनीं येऊनि समस्त ॥ सकळ बैसले दीनवंत ॥ जैसें शरीर प्राणरहित ॥ एकसरां मिरवले ॥८६॥
मग श्रीजालिंदर राजसदनीं ॥ मुक्तचंदा विराजूनि राज्यासनीं ॥ मंत्रियातें पाचारुनी ॥ वस्त्रेंभूषणें आणविलीं ॥८७॥
मग जैसें महत्त्व पाहून ॥ तयालागीं भूषणें देऊन ॥ प्रेमें गौरवूनि प्रजाजन ॥ बोळविले स्वस्थाना ॥८८॥
याउपरी अंतःपुरीं जाऊन ॥ सर्व स्त्रियांचें केल