kedareshwar – केदारेश्वर

मराठवाडा परिसर प्राचीन शिल्प स्थापत्य अवशेषांनी समृध्द आहे. प्राचीन ऐतिहासिक पुराव्यांचा विचार करत असताना मराठवाड्याला वगळून चालतच नाही. आजही अशा अनेक ऐतिहासिक खाणाखुणा जागोजागी सर्व मराठवाडाभर उभ्या आहेत. सातवाहनांपासून यादव काळापर्यंत येथे अनेक शिल्पस्थापत्य रचना उदयास आल्या.मराठवाड्यावर सर्वप्रथम राज्य सातवाहनांनी केले.प्रतिष्ठाननगरी ही त्यांची राजधानी होती.  भव्य बाजारपेठ यांनी ही नगरी सजलेली व गजबजलेली होती.

तीर्थक्षेत्र केदारेश्वर – धर्मापुरीतील शिलालेख

धर्मापुरीत आजपावेतो तीन कानडी आणि एक नागरी शिलालेख उपलब्ध आहे. नागरी शिलालेखाचे वाचन पुरातत्व खात्याच्या वतीने डॉ.वि.भी. कोलते यांनी केले.हा शिलालेख संस्कृत भाषेत कोरलेला असून लेखनाचा काळ ‘शके संवत १०५६ आनंदसंवत्सांतर्गत आषाढ वदी १५ सोमे’ हा दिलेला आहे. इसवीसनाप्रमाणे त्यादिवशी तारीख होती २३ जुलै ११३४ वार सोमवार. या शिलालेखात श्रीपती नामक इसमाने धर्मापुरीत मुरारीचा मठ बांधल्याचा उल्लेख येतो.
प्रशासनाच्या सोयीसाठी त्यावेळी राज्याचे विभाग आणि उपविभाग पाडले जात होते.

तीर्थक्षेत्र केदारेश्वर – मंदिर

हे मंदीर गावापासून सुमारे १ कि.मी. अंतरावर असून ही पूर्ण वास्तू ५७×४८ फूट लांबी रुंदीची असून महीमंडप अत्यंत विस्तीर्ण आणि भव्य आहे. या मंडपातील १६ खांब अत्यंत कल्पकतेने उभारलेले आहेत. महामंडपातील ९×९×६ च्या चौथर्यावरील एक रंगशिळा मन वेधून घेते. त्याच्या चारही कोपर्यांवर चार प्रचंड शिल्पांकीत खांब आहेत. रंगशिळेच्या छतावरही कीर्तीमुख,सप्तमातृका,वराह इत्यादिंची मोहक शिल्पकारीता आहे. रंगशिळेवरील छताच्या मध्यभागी पूर्ण विकसित कमळ आहे. या छताचा इंचन इंच भाग भौमितिक आकृत्या व लतापल्लवींच्या गुंफणीने शिल्पित केलेला आहे.

मुखमंडप,महामंडप,अंतराळ व गर्भगृह हे या देवालयाचे प्रमुख भाग आहेत. देवालयाच्या अर्धभिंतीवर गजथर व नरथराची रचना आढळते. गर्भगृहाच्या द्वारपट्टीकेवर पाच शिल्पपट्टीका वेगवेगळ्या भौमितिक आकारांनी शिल्पित केलेल्या आहेत. उंबरठ्यावर विशाल किर्तीमुख आहे. गर्भगृह १०×१० चे असून विशिष्ट पद्धतीच्या भौमितीक आकृतीच्या आधारे गर्भगृहाचे सपाट छत उभारलेले आहे.

तीर्थक्षेत्र केदारेश्वर – मंदिरावरील शिल्पे

देवादिकांची शिल्प

केदारेश्वर देवालयाचे खरे कलावैभव बाह्यभिंतीवरील शिल्पकारीतेत दिसते. या बाह्यभिंती तारकाकृती आकार देऊन मोठ्या आकर्षक बनवलेल्या आहेत. या बाह्भिंतीचे जोते खूपच उंच आहे. या जोत्यावर नरथराचीही रचना शिल्पकाराने केली आहे. या भिंतीच्या कटीप्रदेशावर असंख्य मूर्ती कमालीच्या तालबध्दतेने कोरलेल्या आहेत. एक समर्थ कलाविष्कार या ठिकाणी जाणवतो. प्रत्येक शिल्पात जिवंतपणा,गतिमानता आहे. नृसिंह व वामन अवताराच्या शिल्पांच्या रुपाने अवतार शिल्पांचा मोहक अविष्कार याठिकाणी झालेला आहे. वामन अवताराचे शिल्प असलेली प्रचंड शिळा या देवालयाच्या भिंतीमधून कोसळून बाजूला जमिनीवरच दुर्लक्षित व दुरावस्थेत शांतपणे पडलेली दिसते.

देवालयाच्या उत्तरेकडिल देवकोष्टात केशव,पश्चिमेकडिल देवकोष्टात वासुदेव व दक्षिणेकडिल देवकोष्टात नृसिंह यांच्या प्रतिमा आहेत. शिवाय देवळाच्या मंडोवरावरील शिल्पावळीत भगवान विष्णुच्या केशवादी २४ मूर्तीप्रकारातील सुरेख प्रतिमा आढळतात. वामन अवताराच्या शिल्पातील वामन द्विभूजी असून त्याचा उजवा हात मनगटापासून पूढे भग्न झालाय.

वामनाच्या डोक्यावर अधोमुष्क आहे. समोरचा स्थानक बळीराजा हातातील कलशातून वामनाला जलदान करीत आहे. शेजारी उभे असलेले दाढीधारी शुक्र बळीराजाला मार्गदर्शन करीत आहेत. संहार श्रीगणेशाची एक मूर्ती या केदारेश्वराच्या मंदिरावर सुस्थितीत आहे. दुर्दैवाने त्याचे सर्व हात आयुधांसह भग्न झाले आहेत. गणपती सूर्यकर्णी असून त्याची सोंडही अर्धवट तुटलेली आहे. याशिवाय मंदिरावर लक्ष्मी-विष्णुची आलिंगन अवस्थेतील मूर्ती,संहाररुपातील विष्णु,ब्रम्हदेव,चामुंडा व भैरवाच्या मूर्तीही आहेत

सौंदर्य शिल्पे

महाराष्ट्राच्या शिल्पवैभवात भर टाकणाऱ्या अनेकविध सौंदर्यशिल्पांचा अविष्कार याठिकाणी झालेला आहे. येथील एका पत्रलेखिकेचे शिल्प विलक्षण सुंदर आहे. हे चिरतारुण्ययाने मुसमुसलेले मोहक सौंदर्य पाठमोरे उभे आहे. या शिल्परचनेची कल्पना मोठी काव्यमय आहे. एक सौंदर्यसंपन्न अप्सरा पाठमोरी उभी राहून शिलालेख लिहीत आहे. अशा या मोहक शिल्परचनेच्या चार ओळी पूर्ण झाल्या असून पाचव्या ओळीवर हात थबकला आहे. हा क्षण येथील शिल्पीने आपल्या कलासामर्थ्याने गोठवून ठेवला आहे. एका शिल्पात मुलायम देहकांतीची अप्सरा आपल्या देहावरील विस्कळीत झालेले पातळ वस्त्र व्यवस्थित करण्यात मग्न दिसते.

स्वतःच्या मोहक कृश कटीवरुन खाली घसरत असलेले स्वतःचे वस्त्र दोन्ही हाताने स्वतःच्या पिळदार मांड्यांमध्ये पकडण्याचा ती प्रयत्न करीत आहे. तर एक मर्कट तिचे ते वस्त्र ओढण्याचा वात्रटपणा करीत असल्याचे शिल्पकाराने विलक्षण गतिमानतेने शिल्पित केले आहे. अन्य एका शिल्पातील सौंदर्यवतीच्या एका हातात आम्रडहाळी आहे, तर दुसऱ्या हातावरील एका खट्याळ पोपटाने आपली चोच त्या फळाऐवजी या सौंदर्यवतीच्या उरोजावरच मारलेली आहे. याठिकाणी दर्पणात आपला चेहरा न्याहाळीत कुंकुमतिलक लावणारी लावण्यवती आहे. एका सौंदर्यवतीच्या कमरेस नागाने विळखा घातलेला आहे आणि सौंदर्याचे केंद्रस्थान असलेल्या नाभीजवळ विंचू दाखवलेला आहे.

तमालाची मोफत जाहिरात करण्यासाठी कृषी क्रांती ला अवश्य भेट द्या